ΑΝΕΜΟΓΕΝΝΗΤΡΙΕΣ: ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΑΣΙΝΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

Μετά το Αποπηγάδι, η νέα επίθεση στα Λευκά Όρη είναι καθολική, και η αντίσταση σε αυτήν δε σηκώνει καθυστερήσεις: Μέχρι τις 27.3.2024, πρέπει οι πολίτες και οι ενδιφερόμενοι φορείς να συμμετάσχουν σε μια διαβούλευση επί κειμένου 587(!) σελίδων, που αφορά στην τοποθέτηση ανεμογεννητριών σε κορυφές των επαρχιών Σφακίων, Σελίνου, Αποκορώνου και Κισάμου (κι επίσης στο Ρέθυμνο και το Λασίθι).

Και μόνο το ασφυκτικό χρονικό πλαίσιο που τίθεται προδίδει τη βούληση της Διοίκησης να ξεπετάξει το θέμα δίχως ουσιαστικό διάλογο. Αλλά ας ξεκινήσομε από την αρχή, από την (μη) αναγκαιότητα φαραωνικών κατασκευών καλυπτόμενων υπό το πέπλο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Όπως έχομε ξαναγράψει, ο στόχος της απεξάρτησης από τις ρυπογόνες πηγές ενέργειας σαφώς προβλέπει την υποκατάστασή τους με πηγές φυσικές και ανανεώσιμες, όπως ο ήλιος, ο αέρας, το νερό. Η συνολική όμως προσέγγιση του περιβαλλοντικού προβλήματος προϋποθέτει την αναθεώρηση της καταναλωτικής μας συμπεριφοράς, μια νέα στάση ζωής που θα βασίζεται στη διαπίστωση του πεπερασμένου χαρακτήρα των φυσικών πόρων και στη διαχείρισή τους με σεβασμό και φειδώ. Σημαίνει ότι δε μπορούμε να καταναλώνομε πια τόση βενζίνη, τόσο ρεύμα, δε μπορούμε να γεμίζομε τη γή μας με φυτοφάρμακα και τα νερά μας με απόβλητα. Σημαίνει ακόμα ότι οι μεταφορές  και η σπατάλη ενέργειας πρέπει να περιοριστούν, ότι η παραγωγή και κατανάλωση μπορεί και πρέπει να γίνεται σε τοπική κλίμακα, σημαίνει μιαν επανασύνδεσή μας με τη γή και το χώρο όπου κινούμαστε, ζούμε δημιουργούμε.

Σημαίνει δηλαδή αυτό ενδυνάμωση των τοπικών κοινωνιών και αποκέντρωση στη λήψη αποφάσεων, δηλαδή άμεση δημοκρατία. Μια τοπική κοινωνία που αποφασίζει και είναι υπεύθυνη για την παραγωγή της ενέργειας, της τροφής της, της διαχείρισης του περιβάλλοντός της, είναι μια κοινωνία ελεύθερη, κύρια των επιλογών της και μη εξαρτώμενη από την κεντρική εξουσία. Αποτελεί μια συνιστώσα μαζί με πολλές αντίστοιχες τοπικές κοινωνίες που συνθέτουν σε κεντρικό επίπεδο μια συνάντηση των ελληνικών περιφερειών, υπεύθυνη για κεντρικά όντως ζητήματα, όπως εξωτερική πολιτική, αλλά σε τοπικό επίπεδο παραμένει αυτάρκης, αιμοδότης και υποκείμενο κι όχι διακονιάρης της –περιορισμένης- κεντρικής εξουσίας.

Αυτό το χαρακτήρα μόνο μπορεί να έχει η οικολογική προσέγγιση στα προβλήματα του πλανήτη, κι όχι τυχαία, αυτόν τα ψευδεπίγραφα οικολογικά κόμματα που έχει αναδείξει η πολιτική μας σκηνή τον αγνοούν. Βέβαια, αλοίμονό μας αν περιμέναμε από αυτούς να αναδείξουν και ν΄ αγωνιστούν γιαυτά τα θέματα. Βολεμένοι μέσα σε εταιρείες μελετών και μέσα σε αναπαυτικές πολυθρόνες, αυτοί που δεν έχουν παίξει ούτε μια σκαπετιά στη γή, μιλούν για οικολογία σα να είναι κάτι αφηρημένο, κι όχι η σχέση του ανθρώπου με τη γη του.

Και βέβαια η πράσινη τεχνολογία αποτελεί πλέον και επικερδή επένδυση. Ως τέτοια, έχει τελείως άλλη λογική από μια συνολική εναλλακτική πρόταση για το περιβάλλον. Αυτή απλά προσπαθεί να τροφοδοτήσει το σύγχρονο αλόγιστο καταναλωτικό πρότυπο με καθαρή ενέργεια. Από μόνο του αυτό είναι αντιφατικό. Δε μπορεί να τροφοδοτηθεί μια συνεχής ανάπτυξη, δηλαδή συνεχής μεγέθυνση, ούτε με ανανεώσιμες ούτε με συμβατικές πηγές ενέργειας. Δε μπορεί να υποστηριχτεί το μοντέλο των τριών αυτοκινήτων ανά οικογένεια, της μιας τηλεόρασης ανά δωμάτιο. Μόνο ο περιορισμός των αναγκών, η αποανάπτυξη, μπορεί σα λογική να αντιστρέψει την πορεία προς την καταστροφή του πλανήτη. Γιαυτό και γιγαντιαίας κλίμακας «οικολογικές» επεμβάσεις είναι πράσινες μεν, μη οικολογικές δε.

Οι μεγάλες ανεμογεννήτριες αποτελούν ένα τέτοιο παράδειγμα. Η υποδομή που απαιτούν μόνο φιλική προς το περιβάλλον δε μπορεί να χαρακτηριστεί. Διάνοιξη λεωφόρων σε παρθένες περιοχές, κατασκευές από μπετόν και επιβάρυνση των περιοχών όπου τοποθετούνται, συνθέτουν τις παραμέτρους του εγχειρήματος. Όχι τυχαία, τέτοιες επεμβάσεις και επενδύσεις γίνονται ερήμην των τοπικών κοινωνιών, ούτε στόχο έχουν την κάλυψη των δικών τους αναγκών. Δηλαδή από το στόχο μιας εναλλακτικής προσέγγισης το μόνο που υπάρχει είναι η παραγωγή πράσινης ενέργειας. Όχι όμως πια μέσα από μιαν άλλη οπτική.

Η μελέτη των 587 σελίδων περιγράφει με ουδέτερο τρόπο την καταστροφή που θα προκαλέσει η τοποθέτηση 48 ανεμογεννητριών, με ύψος πυλώνα 105 μέτρα, άνοιγμα φτερών 150 μέτρα και συνοδά έργα που περιλαμβάνουν έργα οδοποιίας 89,5 χιλιομέτρων, από τα οποία τα 32,1 αποτελούν βελτίωση του υπάρχοντος οδικού δικτύου. Η μελέτη δεν το λέει ρητά, αλλά από μιαν απλή αφαίρεση καταλαβαίνομε ότι η διάνοιξη εξ αρχής οδικού δικτύου θα είναι 57,4 χιλιόμετρα! Κι επειδή πρόκειται για νέο οδικό δίκτυο που θα ανοιχτεί στις Μαδάρες, μιλούμε για καταστροφή των βουνών μας ώστε να φτιαχτούν λεωφόροι που θα μπορούν να επιτρέψουν τη διέλευση των πυλώνων των 105 μέτρων ύψους και των φτερών των 150 μέτρων! Δηλαδή πέρα από το μήκος των 60 σχεδόν χιλιομέτρων δρόμων στη Μαδάρα, έχομε και πλάτος τεράστιο, ώστε να οδεύσει τα υλικά τοποθέτησης των ανεμογεννητριών.

Πέραν των παραπάνω, έχομε και υπόγεια γραμμή διασύνδεσης μέσης τάσης, εναέρια γραμμή διασύνδεσης υψηλής τάσης στα Σφακιά (Ασκύφου) και Υποσταθμός ανύψωσης τάσης στα Σφακιά, (Νίμπρος). Αλλά ας αφήσομε τη μελέτη να μας διαφωτίσει για το τί μας περιμένει:

«Οι παρεμβάσεις του έργου αφορούν:

• Βελτίωση καταστρώματος οδικού δικτύου πρόσβασης
• Διάνοιξη καταστρώματος δικτύου πρόσβασης και εσωτερικού οδικού δικτύου
• Εκσκαφές θεμελίων Α/Γ
• Εκσκαφές καναλιών καλωδιώσεων Χαμηλής/Μέσης Τάσεως παράλληλα με την εσωτερική οδοποιία,
• Διαμόρφωση πλατειών γύρω από τις θέσεις των Α/Γ,
• Επιχωματώσεις/διαμόρφωση χώρου,
• Κατασκευή Οικίσκου Ελέγχου
• Εκσκαφή καναλιού καλωδίωσης ΜΤ μέχρι τον νέο προτεινόμενο Υ/Σ ανύψωσης τάσης
• Κατασκευή υποσταθμού Ανύψωσης Τάσης ΜΤ/150kV: Υ/Σ Χανιά Α
• Εργασίες εγκατάστασης εξοπλισμού Υ/Σ ανύψωσης τάσης
• Κατασκευή εναέριας γραμμής μεταφοράς 150kV»

Δηλαδή θα κατασκευαστούν οι λεωφόροι που αναφέραμε πιο πάνω, από αυτές θα περνούν βαριά οχήματα μεταφοράς του υλικού αλλά και εκσκαφείς κλπ οχήματα για την εκσκαφή των θεμελίων των ανεμογεννητριών· εκσκαφές θα γίνουν όμως και παράλληλα με την οδοποιία για τα κανάλια καλωδιώσεων χαμηλή και μέσης τάσης, και της εναέριας γραμμής μεταφοράς 150kV. Μιλούμε για παρεμβάσεις που αλλάζουν το τοπίο και τη χρήση των μαδάρων, δίχως να λαμβάνουν υπ’ όψη τις τοπικές κοινωνίες. Πέρα από την αναίρεση των παραγωγικών διαδικασιών της Μαδάρας, οι παρεμβάσεις επηρεάζουν την άγρια ζωή, ενώ είναι κοινός τόπος ότι οι ανεμογεννήτριες απειλούν την ορνιθοπανίδα και είναι η αιτία εξόντωσης σημαντικού αριθμού πουλιών.

Η εγκατάσταση επηρεάζει και προστατευμένες περιοχές βιοποικιλότητας (natura): Συγκεκριμένα τις «Έλος Τοπόλια-Σάσαλος-Άγιος Δίκαιος», «Όρμος Σούγιας – Βάρδια – Φαράγγι Λισσού μέχρι Άνυδρους και παράκτια ζώνη», «Λευκά Όρη και παράκτια ζώνη», «Ασφένδου – Καλλικράτης και παράκτια ζώνη», «Αγρουλιανό Φαράγγι – Οροπέδιο Μανίκα», «Λίμνη Κουρνά και εκβολή Αλμυρού», εντός των ορίων των οποίων εγκαθίστανται ανεμογεννήτριες.

 Εδώ υπάρχει και μια ακόμα παράμετρος: Για το αθηναιοκεντρικό κράτος, η ελληνική επαρχία δεν είναι χώρος διαβίωσης ανθρώπων,, οι οποίοι ζουν και προκόβουν εκεί, δημιουργώντας παραγωγή και εφαρμόζοντας ακόμα αξίες που ο λαός μας έχει διαμορφώσει στο διάβα του χρόνου και τις οποίες περιφρονεί η παρασιτική πρωτεύουσα. Για το κράτος, η ελληνική επαρχία είναι ένα σκηνικό απόδρασης των κατοίκων της πόλης από τους ρυθμούς της ζωής που αυτή τους επιβάλλει, γραφικός χώρος που έχει ταχθεί για την αναψυχή τους, δίχως να αναγνωρίζεται ως χώρος αυτάρκης και διακριτός, με ανθρώπους που τον κατοικούν και ζουν σε αρμονία μαζί του, όχι ως αξιοθέατοι ιθαγενείς αλλά ως ισότιμοι πολίτες αυτής της χώρας, που τυχαίνει μάλιστα να είναι και αυτοί που κατ’ εξοχήν παράγουν. Και επίσης εργοτάξιο εξυπηρέτησης αναγκών της πόλης, της κεντρικής εξουσίας, κι όχι χώρος που καλύπτει τις δικές του ανάγκες.

Η ενεργειακή αυτάρκεια είναι στόχος κάθε κοινωνίας. Αλλά ο τρόπος με τον οποίο θα επιτευχθεί είναι κι αυτός ζήτημα που πρέπει να απαντήσει εκείνη. Με τις σημερινές συνθήκες κατασπατάλησης των φυσικών πόρων, η τοπική παραγωγή ενέργειας πρέπει να αποτελεί στόχο. Αυτό είναι συμβατό με τη λογική της αποανάπτυξης και της αντιστροφής του γιγαντισμού στην οικονομία· Η ενέργεια πρέπει να παράγεται και να καταναλώνεται σε τοπικό επίπεδο. Έτσι, δε χρειάζονται ούτε ανεμογεννήτριες, ούτε υποδομές μεταφοράς του παραγόμενου ρεύματος. Και η παραγωγή του μπορεί να γίνει με αξιοποίηση φωτοβολταικών και πιθανόν μικρές οικιακές ανεμογεννήτριες, για χρήση σε κοινοτικό επίπεδο, όχι για ένταξη σε τεράστια συστήματα μεταφοράς ενέργειας που θα στηρίζει ένα καταναλωτικό μοντέλο υπερκατανάλωσης.

Οι τοπικές κοινωνίες έχουν ήδη αντιδράσει στα σχέδια που εκπονούνται ερήμην τους. Στη διαβούλευση υπάρχουν τεκμηριωμένες αντιδράσεις, που αναδεικνύουν τις τοπικές ιδιαιτερότητες και τις εντάσσουν στο γενικό πλαίσιο της αντίστασης κατά της εγκατάστασης των ανεμογεννητριών. Εδώ, η εμπειρία του αγώνα στο Αποπηγάδι οφείλει να αξιοποιηθεί, ενώ η μαζική προσβολή περισσότερων επαρχιών μπορεί και πρέπει να δημιουργήσει ένα κοινό μέτωπο όλων των απειλούμενων περιοχών, ώστε να υπάρξει συντονισμένη και τεκμηριωμένη αντίσταση απέναντι στα σχέδια του κράτους για τις επαρχίες των Χανίων.

Συνοψίζοντας, η παραγωγή ενέργειας πρέπει να στοχεύει στην κάλυψη υπαρκτών αναγκών και όχι κατασκευασμένων από ένα παρασιτικό καταναλωτικό μοντέλο. Πρέπει να παράγεται σε τοπικό επίπεδο, με σεβασμό στο περιβάλλον και τις τοπικές δραστηριότητες, όχι να τις παρεμποδίζει ή να τις καταργεί. Και κυρίως, πρέπει για αυτά να αποφασίζει η τοπική κοινωνία, όχι άλλοι ερήμην της και για λογαριασμό της. Η σχεδιαζόμενη τοποθέτηση δεκάδων ανεμογεννητριών στο μεγαλύτερο μέρος του νομού Χανίων, καταστρέφει τις Μαδάρες, φτωχαίνει τις τοπικές κοινωνίες και πρέπει να βρει απέναντί της το σύνολο των κατοίκων των επηρεαζόμενων περιοχών.

Σ΄ αυτό τον αγώνα δε διακυβεύεται μόνο το μέλλον των Μαδάρων, αν και μόνο αυτό αρκεί για να τον παλέψομε. Το στοίχημα είναι ποιά πορεία θέλομε: Αυτή που θα οδηγήσει στο τέλος, ή αυτή που θα μας ξαναφέρει κοντά στις αξίες που είχαμε, στο σεβασμό στη φύση, στην αυτάρκεια, την αλληλεγγύη, την άμεση δημοκρατία;

ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΝΤΟΖΑΛΗ Η αμφισβήτηση του διαρκούς αντιστασιακού φαινομένου της Κρήτης

των Σταύρου Γερωνυμάκη
Μανώλη Εγγλέζου-Δεληγιαννάκη
Μανώλη Μανούσακα
Ευτύχη Τζιρτζιλάκη
(με τη συμβολή του Νεκτάριου Κλωστράκη)

Το 2020, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων, τιμώντας τα 250 χρόνια από την επανάσταση στα Σφακιά, εξέδωσε ένα ημερολόγιο με τίτλο «ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ, Ιστορία, Μουσικοχορευτική παράδοση και Μνημοσύνη 250 χρόνια μετά». Πρόκειται για μια καλαίσθητη και φροντισμένη έκδοση, που φέρει τη σφραγίδα του Γιάννη Τσουχλαράκη, ο οποίος είχε την επιμέλεια του ημερολογίου· ο ίδιος είχε την καλωσύνη να μου το αποστείλει ηλεκτρονικά στα πλαίσια ενός διαλόγου για την περίοδο αυτή, κατά τον οποίο ανταλλάσσομε απόψεις αποκλίνουσες, πάντα με ευπρέπεια και αλληλοσεβασμό.
Το ημερολόγιο έχει σημασία, πέραν της αισθητικής του αξίας, και γιατί κωδικοποιεί μιαν άποψη που διακινείται ευρέως στο διαδίκτυο τα τελευταία χρόνια, και που αφορά τη σύνδεση του Πεντοζάλη με την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770 στα Σφακιά. Στο ημερολόγιο παρουσιάζεται με πληρότητα η άποψη αυτή, και χρωστούμε χάρη του Γιάννη Τσουχλαράκη για την προσπάθειά του που παρουσίασε κάτι ολοκληρωμένο, επιτρέποντας ένα σοβαρό διάλογο πάνω στο περιεχόμενό του. Θα επιχειρήσομε να προσεγγίσομε τα ενδιαφέροντα θέματα που θέτει το ημερολόγιο. Η διάταξη της παρουσίασης που κάνει, είναι η παράθεση ιστορικών γεγονότων και πειστηρίων στην αρχή, και ακολούθως η διατύπωση της άποψης με παραπομπή προς τεκμηρίωση στα γεγονότα ή πειστήρια που έχουν ήδη αναφερθεί.
Τα επί μέρους θέματα που θέτει προς τεκμηρίωση της άποψής του είναι τα εξής:
1.	Ο Πεντοζάλης είναι η πέμπτη απόπειρα επανάστασης, γι’ αυτό φέρει αυτό το όνομα, που σημαίνει ότι πρόκειται για το πέμπτο βήμα, το πέμπτο ζάλο προς την ελευθερία, και γι’ αυτό πρέπει να εκφέρεται στο ουδέτερο γένος, πεντοζάλι, κι όχι στο αρσενικό πεντοζάλης.
2.	Έχει δέκα βήματα σε ανάμνηση της 10ης Οκτωβρίου, ημερομηνίας κατά την οποία ελήφθη η απόφαση για επανάσταση.
3.	Ο Πεντοζάλης έχει δώδεκα γυρίσματα που αντιστοιχούν στους 12 καπετάνιους της επανάστασης, των οποίων τα ονόματα αναφωνούν οι χορευτές κατά την εκτέλεση του κάθε γυρίσματος.

Ως προς την πέμπτη απόπειρα επανάστασης (πέμπτο ζάλο)
Εδώ θα πρέπει να θυμίσομε και μια γλωσσολογική παρατήρηση του Ανωπολίτη (όπως και ο Δασκαλογιάννης) Αντρέα Χατζηπολάκη, ο οποίος παρατηρεί εύστοχα πως η γλώσσα μας δε θα αποκαλούσε το χορό Πεντοζάλη αν επρόκειτο για πέμπτη επανάσταση, αλλά Πεμπτοζάλη, θα χρησιμοποιούσε δηλαδή το τακτικό και όχι το απόλυτο αριθμητικό για να εκφράσει σειρά και αλληλουχία. Όταν χρησιμοποιούμε το απόλυτο, αναφερόμαστε σε ποσότητα του δεύτερου συνθετικού, εδώ του ζάλου. Πεντοζάλης σημαίνει πέντε ζάλα και όχι πέμπτο ζάλο. Αντίστοιχη ετυμολογία έχει και ο χορός τριζάλης. 
Στο φύλλο του Ιανουαρίου 2020 του ημερολογίου της Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Κρητικών Σωματείων, παρατίθενται κάποια ιστορικά γεγονότα που αφορούν την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς και την εκδίωξη των Ενετών. Διαβάζομε στο οικείο σημείο, ότι «έγιναν δύο αποτυχημένες προσπάθειες ανακατάληψης της Κρήτης από τους Βενετούς στα 1684 και 1692, όμως, χωρίς την οποιαδήποτε συμμετοχή των Κρητικών σε αυτές». 
Διαβάζομε ακόμα ότι έγιναν και «και δύο προσπάθειες των Ρώσων να ξεσηκώσουν τους Έλληνες σε επανάσταση εναντίον των Τούρκων κατά την περίοδο των δύο Ρωσο-Τουρκικών πόλεμων στα 1710-12 και 1735-39, υποσχόμενοι βοήθεια και μάλιστα με επιστολές και απεσταλμένους του τσάρου Μεγάλου Πέτρου και της αυτοκράτειρας Άννας, αντίστοιχα, επίσης χωρίς καμία ανταπόκριση των ντόπιων κατοίκων».
Ακολούθως στο φύλλο του Αυγούστου, σημειώνεται πως γεννώνται ορισμένα καίρια ερωτήματα, που χρήζουν απαντήσεων… όπως:
- Ποια μπορούν να θεωρηθούν ως τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα» (απόπειρες – ελπίδες για απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους) πριν την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη;
Στο ερώτημα απαντάει το ημερολόγιο στο φύλλο Σεπτεμβρίου 2020 ως εξής:
«Εξετάζοντας, κατόπιν, το ποια θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα» (απόπειρες – ελπίδες για απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους) πριν την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη, θυμίζουμε τα όσα καταθέτουμε στο φύλλο Ιανουάριος, δηλαδή τις δύο αποτυχημένες προσπάθειες των Βενετσιάνων να εκδιώξουν τους Τούρκους από την Κρήτη στα 1684 και 1692 και τη ματαίωση των αντίστοιχων προσπαθειών των Ρώσων στα 1710-12 και 1735-39, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αυτές τις τέσσερις ιστορικές φάσεις ως τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα». Όμως, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι τα τέσσερα προηγούμενα «ζάλα» είναι και μία άλλη τετράδα γεγονότων, για την ακρίβεια οι τέσσερις προηγούμενες κρητικές επαναστάσεις στις οποίες είχαν εμπλακεί οι Σφακιανοί και που είναι δυνατόν να είχαν διατηρηθεί στη μνήμη τους, αφού βρίσκουμε σχετικές αναφορές στις ιστορικές μελέτες. Και αναφερόμαστε i) στην επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη στα 1283-99, στην οποία έλαβαν μέρος οι Σφακιανοί, ii) στην εξέγερση της Χρυσομαλλούσας στα 1319, που ξεκίνησε από τους Σφακιανούς, iii) την αποστασία του Αγίου Τίτου – εξέγερση Καλλεργών στα 1363-67, στην οποία συμμετείχαν οι Σφακιανοί και iv) τον Ορνιθοπόλεμο στις αρχές του 16ου αιώνα, που είχε αφετηρία τα Σφακιά. Αυτά όλα όμως, είναι συζητήσιμα, αφού όπως και να έχει, το σημείο αυτό είναι σκοτεινό και μας εμποδίζει να προχωρήσουμε πέρα απ’ αυτές εδώ τις σκέψεις, που αποτελούν κατασκευή υποθέσεων λόγω έλλειψης συγκεκριμένων μαρτυριών.
Σημειώνομε πως η θεωρία του Πέμπτου Ζάλου-επαναστατικής απόπειρας  είναι κομβική στη θεωρία που προσπαθεί να συνδέσει τον Πεντοζάλη με τα γεγονότα του 1770, ακριβώς γιατί αποδίδει το όνομα του χορού στη σειρά (Πέμπτη κατά τη θεωρία) που είχε η εξέγερση του Δασκαλογιάννη στη χορεία απελευθερωτικών κινημάτων στην Κρήτη. Αυτό με τη σειρά του δημιουργεί την ανάγκη να προσδιοριστούν τα τέσσερα προηγούμενα ζάλα προς τεκμηρίωση της σειράς της εξέγερσης του Δασκαλογιάννη ως πέμπτης. Κι όταν λέμε τέσσερα προηγούμενα, αυτά δε μπορεί να είναι ούτε τρία, ούτε πέντε, πρέπει υποχρεωτικά να είναι τέσσερα, αλλιώς η επανάσταση του Δασκαλογιάννη δεν είναι η Πέμπτη. 

Ας δούμε κατ’ αρχάς τις υποθέσεις που κάνει το ημερολόγιο: Έχομε δύο παράλληλες εκδοχές υποθέσεων, μία όπου η τετράδα είναι δύο απόπειρες των Ενετών να καταλάβουν την Κρήτη και δύο Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι δίχως συμμετοχή των Κρητικών, όπως διαβάζομε στο ημερολόγιο, και η άλλη όπου η τετράδα είναι τέσσερις εξεγέρσεις κατά των Ενετών. Πριν εξετάσομε καθεμιά από τις δύο εκδοχές, θα πρέπει να μιλήσομε για ένα μεθοδολογικό σφάλμα που διαπράττεται εδώ: Μια θεωρία ξεκινά από τα επί μέρους δεδομένα, τα οποία αποτιμώνται, συντίθενται, και το αποτέλεσμά τους οδηγεί στη θεωρία που διατυπώνεται. Όταν έχομε μια θεωρία για το πέμπτο ζάλο λοιπόν, δε μπορεί αυτή να πέσει από τον ουρανό αλλά πρέπει να προκύψει από συγκεκριμένα δεδομένα. Εδώ η προϋπάρχει η θεωρία και πρέπει να αποδειχτεί με κάθε τρόπο, γι’ αυτό γίνονται συνδυασμοί γεγονότων ανά τετράδες ώστε να τεκμηριωθεί η θεωρία του Πέμπτου Ζάλου. Το συνομολογεί και το ημερολόγιο στην παραπάνω αναφορά, όταν παραδέχεται πως «το σημείο αυτό είναι σκοτεινό και μας εμποδίζει να προχωρήσουμε πέρα απ’ αυτές εδώ τις σκέψεις, που αποτελούν κατασκευή υποθέσεων λόγω έλλειψης συγκεκριμένων μαρτυριών». Συνομολογείται η έλλειψη στοιχείων λοιπόν. Όμως, με την επίκληση δύο εναλλακτικών τετράδων γεγονότων, από μόνη της αναιρείται η θεωρία αυτή καθώς ήδη αναφέρονται οκτώ γεγονότα! Δεν είναι δυνατό να μιλούμε για Πέμπτο Ζάλο και να μην πατούμε στέρεα στα τέσσερα προηγούμενα, να μην ξέρουμε ποια είναι και να υποθέτουμε με εναλλακτικές εκδοχές άσχετες μεταξύ τους! Πόσο μάλλον που το ίδιο το ημερολόγιο συνομολογεί πως «το σημείο αυτό είναι σκοτεινό και μας εμποδίζει να προχωρήσουμε πέρα απ’ αυτές εδώ τις σκέψεις (σημ. των δύο τετράδων επαναστάσεων), που αποτελούν κατασκευή υποθέσεων λόγω έλλειψης συγκεκριμένων μαρτυριών»! Δηλαδή παραδέχεται πως έχομε εδώ «κατασκευή υποθέσεων»!
Πέρα από αυτά, το βιβλίο του Κώστα Παπαδάκη (Ναύτη) «Κρητική Λύρα, ένας μύθος», όπου για πρώτη φορά γίνεται λόγος για τη θεωρία αυτή, αναφέρει ότι τα τέσσερα προηγούμενα ζάλα ήταν επαναστάσεις των Κρητών κατά των Τούρκων (σελ. 73). Έτσι, καμιά από τις δύο εναλλακτικές θεωρίες δεν ταιριάζει με τα υπό του Ναύτη αναφερόμενα, καθώς στην πρώτη γίνεται σύνδεση με Βενετοτουρκικούς και Ρωσοτουρκικούς πολέμους «χωρίς ανάμειξη των Κρητών», όπως λέει το ίδιο το ημερολόγιο, ενώ στη δεύτερη έχομε αναφορά σε επαναστάσεις όχι κατά των Τούρκων αλλά κατά των Ενετών. Θα αρκούσε να σταματήσομε εδώ τη συζήτηση συμπεραίνοντας ότι από πουθενά δεν προκύπτουν τα τέσσερα προηγούμενα ζάλα-επαναστάσεις των Κρητών κατά των Τούρκων και άρα καταρρίπτεται από μόνα αυτά τα στοιχεία η όλη θεωρία περί πέμπτου ζάλου.
Αλλά ας εξετάσομε, ως εκ περισσού, και τις δύο τετράδες που προτείνονται: Στην πρώτη, οι δύο απόπειρες των Ενετών να καταλάβουν την Κρήτη το 1684 και το 1692, δεν εντοπίζονται καν στην ιστορική έρευνα. Ο Δετοράκης, στην επίτομη Ιστορία της Κρήτης, δεν αναφέρει τίποτα για προσπάθεια κατάληψης της Κρήτης το 1684. Αναφέρει όμως (σ. 283) ότι ξέσπασε πόλεμος το 1685 μεταξύ Βενετίας και Τουρκίας, και ότι στα πλαίσια αυτά, μόλις «το θέρος του 1692 η Βενετία έστειλε στην Κρήτη το ναύαρχο Δομένικο Μοτσενίγο, με την εντολή να κινητοποιήσει το δυτικό τμήμα της νήσου και να καταλάβει τα Χανιά». Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα επεισόδιο του ΣΤ’ Βενετοτουρκικού πολέμου, που ως προς την Κρήτη έληξε με την απώλεια από τους Ενετούς του φρουρίου της Γραμπούσας μετά προδοσία. Πάντως δεν πρόκειται για δύο επαναστατικά γεγονότα αλλά για ένα, οπότε ήδη η θεωρία περί τεσσάρων προηγούμενων ζάλων αναιρείται καθώς ένα βγαίνει από το λογαριασμό. Συνεχίζοντας, ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1710-12, είναι στην πραγματικότητα ο πόλεμος του 1710-1711, γνωστός επίσης και ως εκστρατεία του Προύθου, ο οποίος έλαβε χώρα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και έληξε με ήττα των Ρώσων που επέστρεψαν στους Τούρκους και το Αζόφ. Ο πόλεμος αυτός δεν επεκτάθηκε στη Νότια Βαλκανική, ούτε στην Κρήτη, ούτε επηρέασε την κατάστασή της με οποιονδήποτε τρόπο, ούτε υπήρξε απόπειρα απελευθέρωσης της Κρήτης. Είναι αδύνατο να έχει εγγραφεί στη συλλογική μνήμη ως γεγονός λόγω της απόστασης από το πεδίο των μαχών, της σύντομης διάρκειάς του και της αποτυχίας των Ρώσων, πολύ δε περισσότερο δε μπορεί να έχει καταγραφεί ως επαναστατική απόπειρα απελευθέρωσης της Κρήτης. Τα ίδια ισχύουν και για τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1735-39. Και πάλι το θέατρο των μαχών ήταν βόρεια, στην Κριμαία, δίχως να επηρεάσει την Κρήτη ή τη Νότια Βαλκανική καθόλου. Οπότε δε μπορούν να εντοπιστούν εκεί τα αναζητούμενα τέσσερα προηγούμενα ζάλα-επαναστάσεις.
Η δεύτερη τετράδα αφορά επαναστάσεις κατά των Ενετών. Πρόκειται για υπαρκτές επαναστάσεις, με συμμετοχή των υπόδουλων. Απλά, δεν πρόκειται για τις μόνες επαναστάσεις κατά των Ενετών, δεν έγιναν εναντίον τους τέσσερις επαναστάσεις αλλά εικοσιεπτά (βλ. και Δετοράκη, οπ.π. σελ. 173)! Αυτό σημαίνει πως η αναφορά σε τέσσερα μόλις προηγούμενα ζάλα-επαναστάσεις αγνοεί και υποτιμά τη μεγαλειώδη έκφραση του αντιστασιακού πνεύματος του λαού της Κρήτης, που δε σταμάτησε να εξεγείρεται κατά των Ενετών τουλάχιστο όσο υπήρχε κρατική υπόσταση του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη (και όσο η Πόλη ήταν φραγκεμένη πριν, στην αυτοκρατορία της Νίκαιας). Αλλά επειδή το ημερολόγιο σε αυτή την τετράδα αναφέρεται σε συμμετοχή ειδικά των Σφακιανών στις τέσσερις εξεγέρσεις που αναφέρει για να τεκμηριώσει το ότι είχαν εγγραφεί λόγω αυτού στη συλλογική συνείδηση των Σφακιανών ως προηγούμενα ζάλα-εξ ού και το πέμπτο το 1770, ας δούμε τα ιστορικά δεδομένα όπως τα παρουσιάζει ο Δετοράκης πάλι. Πιο πριν όμως ας υπενθυμίσομε πως ο Ναύτης μιλεί για επαναστάσεις κατά των Τούρκων και πως στην πρώτη τετράδα αναζήτησης των προηγούμενων ζάλων, τονίζεται ότι δεν υπήρχε συμμετοχή των Κρητών (άρα ούτε και εγγραφή τους στη μνήμη τους, αναιρείται δηλαδή η πρώτη τετράδα από τα κριτήρια που εισάγει η δεύτερη)!
Ο Δετοράκης, πέραν της αναφοράς σε 27 επαναστάσεις, κάνει ιδιαίτερη μνεία σε ορισμένες. Σε αυτές έχομε συμμετοχή των Σφακιανών στις εξής: α) Στην επανάσταση των Σκορδίληδων και Μελισσηνών (1217), δεν αναφέρεται ρητά η συμμετοχή των Σφακιανών λόγω της καθολικότητας της εξέγερσης. Οι Σκορδίληδες ήταν Σφακιανοί άρχοντες, ενώ γίνεται μνεία στο ότι «ολόκληρη σχεδόν η Δυτική Κρήτη (σημ. άρα και τα Σφακιά), από το Μυλοπόταμο και κάτω, πέρασε στα χέρια των επαναστατών» (σελ. 175).
β) Στην επανάσταση του 1262-1266 όπου εκ των αρχηγών είναι οι Σκορδίληδες (σελ. 177).
γ) Το 1311 σημειώνονται «κινήσεις επαναστατικών στοιχείων στα Σφακιά» (σελ. 183).
δ) Το 1319 ξεσπά επανάσταση στα Σφακιά την οποία επικουρούν και οι κρητικοί από τις δυτικές επαρχίες (σε. 184).
ε) Το 1333, επαναστατούν τα Σφακιά, Σέλινο, Κίσαμος (σ. 184).
στ) Το 1341, εκδηλώνεται επανάσταση στον Αποκόρωνα, Σφακιά και Μυλοπόταμο (σ. 185).
ζ) Η αποστασία του Αγ. Τίτου (1363-1366) (σ. 187) εκτείνεται σε όλη την Κρήτη και περιλαμβάνει τα Σφακιά, την αναφέρει δε και το ημερολόγιο ως δεύτερη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.
η) Η επανάσταση του 1364-1367 (σελ. 190) γίνεται με συμμετοχή των Σφακιανών και καταλήγει στην ερήμωση της Ανώπολης, την αναφέρει δε και το ημερολόγιο ως τρίτη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.
θ) Η επανάσταση του 1523 επεκτάθηκε στα Σφακιά, Σέλινο και ορεινή Κυδωνία (σ. 196).
ι) Η επανάσταση του Καντανολέοντος (1527) είχε συμμετοχή Σφακιανών και η Σφακιανή οικογένεια των Πάτερων καταγράφεται στην έκθεση του Προβλεπτή Πασκουαλίγκο ως η πιο επικίνδυνη όλων των επαναστατών, ακόμα και των Καντανολέων (σ. 197).
Ο Δετοράκης, όπως φαίνεται παραπάνω, αναφέρει δέκα από τις σημαντικότερες επαναστάσεις με συμμετοχή των Σφακιανών, έχομε δηλαδή έξι παραπάνω από τις αναζητούμενες τέσσερις. Όμως δεν είναι αυτές οι μόνες, καθώς δεν κάνει λεπτομερή αναφορά και στις 27 επαναστάσεις κατά των Ενετών.
Σε αυτές πρέπει να προσθέσομε και τον Ορνιθοπόλεμο (1470-1473), που αφορά εξέγερση των Σφακιανών κατά φορολόγησης των Ενετών, που αναφέρει το ημερολόγιο ως τέταρτη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.
Και πρέπει να προσθέσομε και την επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη στα 1283-99, στην οποία έλαβαν μέρος οι Σφακιανοί, την οποία αναφέρει και ο Δετοράκης (σελ. 179) ως εξαπλωθείσα σε όλη την Κρήτη δίχως ρητή μνεία στους Σφακιανούς, αλλά καλύπτει το κενό αυτό το ημερολόγιο, το οποίο την αναφέρει ως πρώτη εκ των αναζητουμένων τεσσάρων.
Έχομε λοιπόν 12 επαναστάσεις στις οποίες έχομε ξεκάθαρα συμμετοχή των Σφακιανών, ενώ τίποτα δε μαρτυρεί πως δε συμμετείχαν και σε άλλες! Παρ’ όλα αυτά, το ημερολόγιο αναφέρει μόνο τέσσερις επαναστάσεις, υποβαθμίζοντας το αντιστασιακό πνεύμα των Σφακιανών και υποτιμώντας το, προκειμένου να περιοριστεί στον επιθυμητό αριθμό τέσσερα!
Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι η επανάσταση του Δασκαλογιάννη δεν είναι Πέμπτη, αλλά πολλοστή εξέγερση. Ανταποκρίνεται σε ένα πνεύμα αντίστασης, έρωτα στην ελευθερία και άρνησης υποταγής που χαρακτηρίζει διαχρονικά τον Ελληνισμό, ενώ η Κρήτη αποτελεί την ακραία και ασυμβίβαστη έκφραση του πνεύματος αυτού. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να αποκρύπτει την έκταση του εξεγερσιακού φαινομένου, ιδίως στην Κρήτη και τα Σφακιά, και να αγνοεί την ένταση και την επαναλαμβανόμενη συχνότητά του. Αυτό το έργο έχουν αναλάβει εσχάτως εθνομηδενιστές νεοταξικοί ιστορικοί που αποσκοπούν στο να αμφισβητήσουν την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού μέσα και από την αποσιώπηση της διαρκούς επαναστατικής δραστηριότητας του λαού μας. Η ιστορία είναι αδυσώπητη όμως, και για να επιστρέψομε στο ημερολόγιο, οι επαναστάσεις πριν το Δασκαλογιάννη δεν είναι μόνο τέσσερις, οπότε δεν υπάρχει καμιά σχέση του Πεντοζάλη με κάποια υποτιθέμενη Πέμπτη επανάσταση που ταυτίζεται με το 1770 και τα Ορλωφικά.

Ως προς τα δώδεκα γυρίσματα και την αντιστοίχισή τους με δώδεκα καπετάνιους
Στο ημερολόγιο, στο φύλλο του Μαΐου 2020, παρατίθενται τρία τραγούδια, εκ των οποίων το ένα αναφέρει:
Δασκαλιανοί στον Πατσιανό και Παττακοί στη Νίμπρο,
οι Βλάχοι στην Ανώπολη κι οι Μοριανοί στ’ Ασκύφου,
στ΄ Ασφένδου Δεληγιάννηδες και στα Σφακιά Στρατίκοι,
Μπονάτοι στην Αράδαινα, Σκορδύληδες στο Μούρι,
Πάτεροι στην Ανώπολη, Χούρδοι στον Άι Γιάννη,
ελάτε στον Ομπρόσγιαλο.
Πριν προχωρήσομε θα επισημάνομε ότι ο στίχος «Σκορδύληδες στο Μούρι» ξενίζει, καθώς το χωριό λέγεται Μουρί και όχι Μούρι. Αυτό παρουσιάζει με τη σειρά του τα εξής θέματα: ο τονισμός στο συγκεκριμένο σημείο του 15σύλλαβου, αν ακολουθείτο η σωστή γραφή, θα έβγαζε το στίχο εκτός ρυθμού. Από την άλλη, η ποιητική του δημοτικού μας τραγουδιού χαρακτηρίζεται από αρτιότητα και αποτελεί τουλάχιστον παράδοξο να παραδίδεται τραγούδι με αλλοιωμένο τονισμό, είναι κάτι που δεν ανέχεται η δημοτική μας δημιουργία.
Έχοντας κάμει την παραπάνω επισήμανση, συνεχίζομε και παρατηρούμε ότι ως πηγή αυτού του τραγουδιού αναφέρεται στο ίδιο φύλο του Μαΐου 2020, ότι «δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Ιδομενέα Παπαγρηγοράκη στο βιβλίο του Τα κρητικά ριζίτικα τραγούδια, της τάβλας και στράτας, τόμ. Α΄ (Χανιά, 1957). Σε αυτό διατυπώνεται η ανάγκη επαναστατικής συνέλευσης, προσκαλώντας δέκα επιφανείς οικογένειες των Σφακίων στον Ομπρόσγιαλο (Χώρα Σφακίων). Το τραγούδι αναφέρεται ονομαστικά στους Δασκαλιανούς από Πατσιανό, Παττακούς από Νίμπρο, Βλάχους από Ανώπολη, Μοριανούς από Ασκύφου, Δεληγιάννηδες από Ασφένδου, Στρατίκους από Σφακιά, Μπονάτους από Αράδαινα, Σκορδύληδες από Μούρι (σημ. ο λάθος τονισμός διατηρείται εδώ), Πάτερους από Ανώπολη, Χούρδους από Άι Γιάννη, παρουσιάζοντάς τους ως πρωταγωνιστές των γεγονότων εκείνων».
Ανατρέχοντας στον Παπαγρηγοράκη για να διασταυρώσομε την πηγή που παρατίθεται στο ημερολόγιο, μας περιμένει μια έκπληξη: Το τραγούδι υπάρχει στη σελίδα 54 και με αριθμό 70, αλλά δεν έχει την έκταση που αναφέρει το ημερολόγιο. Ο Παπαγρηγοράκης το παραθέτει ως εξής:
Δασκαλιανοί στον Πατσιανό και Παττακοί στη Νίμπρο,
οι Βλάχοι στην Ανώπολη και Μωριανοί στ’ Ασκύφου,
στ΄ Ασφένδου οι Δεληγιάννηδες και στα Σφακιά οι Στρατήγοι,
ελάτε στον Ομπρόσγιαλο.
Με αυτή τη μορφή το παραθέτει και ο Παπαδοπετράκης στην «Ιστορία των Σφακίων», σελ. 126 και άλλοι ιστορικοί (Μουρέλος, Ψιλάκης).
Πέραν κάποιων επουσιωδών διαφορών (πχ Στρατίκοι/Στρατήγοι), το τραγούδι που επικαλείται το ημερολόγιο ως αποθησαυριζόμενο στον Παπαγρηγοράκη για να το χρησιμοποιήσει ως τεκμήριο της θεωρίας για τους δώδεκα καπετάνιους, απλά δεν υπάρχει, ούτε γίνεται αναφορά στις οικογένειες αυτές σε άλλο τραγούδι της συλλογής. Στον Παπαγρηγοράκη καταχωρούνται κι άλλα τραγούδια που αναφέρουν Σφακιανές οικογένειες, το αρ. 35, το αρ 49, το αρ. 278 τα οποία είναι άσχετα αφενός με την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, αλλά και δεν αναφέρουν τις οικογένειες του τραγουδιού του Μαΐου 2020 του ημερολογίου αφετέρου. Το αρ. 35 μιλεί για κάλεσμα σε γάμο, και αναφέρει τους Δασκαλιανούς, Μωριανούς, Νταμουλιανούς, Παττακούς και Βλάχους, το αρ. 49 μιλεί για 8 αναγυρισμένες οικογένειες των Σφακίων, τους Τζάτζιμους, Μιχελ(ι)άκους, Βλάχους, Στρατίκους, Μαυροπάτερους, Παττακούς, Δασκαλιανούς και Μπουρμπάχους, το αρ. 278 πάλι για κάλεσμα σε γάμο των ίδιων οικογενειών με το αρ. 35.
Προς κάλυψη της περίπτωσης να διέλαθε της προσοχής μας κάποια καταγραφή του τραγουδιού που αναφέρει το ημερολόγιο διαβάζοντας τον Παπαγρηγοράκη, καταφύγαμε και στο ευρετήριο κυρίων ονομάτων που προνόησε ο συγγραφέας να παραθέσει στο τέλος της συλλογής του, σελ. 361-370. Όπως σημειώνει στο τέλος του ευρετηρίου, τούτο εξυπηρετεί και την ανάγκη να ανεύρει κάποιος ένα τραγούδι του οποίου δε γνωρίζει τον τίτλο με τον οποίο καταχωρείται, οπότε μπορεί να καθοδηγηθεί από τυχόν ονόματα που αναφέρει, αφού δίπλα τους υπάρχει σχετική παραπομπή. Αναζητώντας λοιπόν το τραγούδι του ημερολογίου και με αυτό τον τρόπο, συναντούμε τα ονόματα με τη σειρά που αναφέρονται ως εξής: Οι Δασκαλιανοί στα τραγούδια 35,49,70,278,284 (το τελευταίο αφορά στον πνιγμό του Δασκαλογιώργη), οι Παττακοί στα τραγούδια 35,49,70,205 (απειλή καλογριάς για εκδίκηση φόνου), οι Βλάχοι στα 35,70,278, οι Μωριανοί στα 18,35,70,156,239,278,375,472, οι Δεληγιάννηδες στο 70, οι Στρατίκοι στα 49,70. Συνεχίζοντας για τις υπόλοιπες οικογένειες που αναφέρει το τραγούδι του ημερολογίου με τη σειρά που αναφέρονται, παρατηρούμε τα εξής: Μπονάτοι δεν αναφέρονται, Σκορδύληδες δεν αναφέρονται, Πάτεροι δεν αναφέρονται (αλλά αναφέρεται Πάτερος στο αρ. 562, Πατερογιώργης στο 232, Πατερονικόλας στο 274), Χούρδοι δεν αναφέρονται! Δηλαδή το τραγούδι του ημερολογίου που αναφέρει δέκα οικογένειες και έχει ως πηγή του τον Παπαγρηγοράκη δεν υπάρχει εκεί!
Δεν υπάρχει όμως ούτε και σε άλλες συλλογές: Στον Αποστολάκη, με τον αρ. 171, παρατίθεται το τραγούδι όπως το έχει και ο Παπαδοπετράκης κι ο Παπαγρηγοράκης, με τις έξι οικογένειες δίχως την προσθήκη του ημερολογίου. Στον Κριάρη και το Γιάνναρη δεν καταγράφεται.
Περαιτέρω, στο φύλλο του Ιουλίου 2020, διαβάζομε στο ημερολόγιο τα εξής ως προς τους δώδεκα καπετάνιους: «Επίσης, έχει (σημ. Ο Πεντοζάλης) δώδεκα μουσικές φράσεις στη μελωδία του, γνωστές και ως πάρτες ή γυρίσματα ή σκοποί, υποδηλώνοντας τον αριθμό των πρωτεργατών του εγχειρήματος, τους καπετάνιους όπως λέγονται. Τέλος, ο χορός έχει ένα ιδιαίτερο τελετουργικό, κατά το οποίο οι χορευτές φωνάζουν όλοι μαζί δώδεκα ονόματα με συγκεκριμένη πάντοτε σειρά, ως εκείνα των καπετάνιων – αρχηγών της εξέγερσης. Εμφανίζεται, λοιπόν, το πεντοζάλι ως χορός τιμής ηρώων και μνημοσύνης των.»
Στο φύλλο του Αυγούστου 2020, το ημερολόγιο διερωτάται ρητορικά: «ανταποκρίνονται στην ιστορική πραγματικότητα τα δώδεκα ονόματα που αναφωνούνται στην τελετουργία του χορού ως οι πρωτεργάτες της εξέγερσης και συνεπώς ευσταθεί ο συμβολισμός τους με τις δώδεκα μουσικές φράσεις της μελωδίας του χορού;»
Και στο φύλλο του Οκτωβρίου 2020, το ημερολόγιο επιχειρηματολογεί πάνω στην άποψη περί δώδεκα καπετάνιων ως εξής: «Ερευνώντας την ιστορική επιβεβαίωση των δώδεκα ονομάτων που αναφωνούνται στην τελετουργία του χορού μέσα από τις λαογραφικές, ιστορικές και φιλολογικές αναφορές που έχουμε στη διάθεσή μας, θα διαπιστώσουμε ότι αυτές βρίσκονται σε πλήρη διασταύρωση, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι τα όσα ιστορικά επικαλείται η προφορική παράδοση στο τελετουργικό του πεντοζαλιού για τους δώδεκα πρωτεργάτες της Επανάστασης του Δασκαλογιάννη είναι απολύτως ακριβή. Ας δούμε, όμως τα στοιχεία που έχουμε ένα προς ένα. Από την τελετουργική απόδοση του πεντοζαλιού λαμβάνουμε δώδεκα ονόματα, που αναφωνούνται με την ακόλουθη σειρά: Δάσκαλος, Πρωτόπαπας, Πατερογιώργης, Μωρανδρουλής (ή Κουτρουμπάς), Χούρδος, Δασκαλογιωργάκης (ή Σαπώλης), Μανούσακας, Στρατικομανούσος (ή Κούτσουμπας), Βουρδουμποστρατής (ή Μπούρμπαχης) (σημ. πρόκειται για διαφορετικούς καπετάνιους, καθώς ο Βουρδουμπάς είναι από τη Χώρα κι ο Βούρβαχης από το Ασφέντου), Σκορδυλογιώργης, Μπονατομανούσος, Βάρδακας. Σύμφωνα με το βιβλίο του Ναύτη, ο οποίος διέσωσε προφορικές μαρτυρίες παλαιοτέρων, όπως του λυράρη Νικόλαου Κατσούλη ή Κουφιανού (1877-1947) από το Κουφό Κυδωνίας, τα πρόσωπα στα οποία ανταποκρίνονται τα ονόματα αυτά είναι οι: «Δασκαλογιάννης της οικογένειας Βλάχων, Πρωτόπαπας, Πατερογιώργης Γεώργιος της οικογένειας Πατέριδων, Κουτρουμπάς Ανδρουλής της οικογένειας Μώριδων, Χούρδος της οικογένειας Χούρδων, Σαπώλης Δασκαλογιωργάκης της οικογένειας Δασκαλιανών, Μανούσακας Πατακών της οικογένειας Βολουδιανών, Στρατίκης Μανούσος Κούτσουπας της οικογένειας Στρατίκηδων, Μπούρμπαχης Στρατής Βουρδουμπάς της οικογένειας Στρατίκηδων, Σκορδύλης Γεώργιος της οικογένειας Σκορδυλιανών, Μπονατογιάννης Μανούσος της οικογένειας Μπονατιδων, Βάρδακας Ανδρουλής της οικογένειας Βολουδιανών».
Τα ίδια δώδεκα πρόσωπα, αλλά με διαφορετική σειρά, παρουσιάζει στο βιβλίο του στα 1888 και ο Γρηγόρης Παπαδοπετράκης, γράφοντας ότι επικεφαλής στη Σφακιανή Επανάσταση του 1770, πλην του Δασκαλογιάννη και του Πρωτόπαπα, ήταν «ο εκ Καλλικράτους Γεώργιος Δασκαλάκης ή Δασκαλογεωργάκης εκ της οικογενείας των Δασκαλιανών, ο εξ Ασκύφου Αντρουλιός Μοράκης εκ των Μοριανών, εκ της Νίμπρου ο Μανούσακας και ο Αντρουλής εκ της οικογένειας των Πατακών ή Βολουδιανών, εκ του Εμπροσγιαλού ο Στρατής Βουρδουμπάς και ο Μανούσος Κούτσουπας εκ των Στρατήγων, εκ του Μουρίου ο Γεώργιος Σκορδύλης, εκ της Ανωπόλεως ο Γεώργιος Πάτερος, εκ της Αράδαινας ο Μανούσος Μπονάτος και εκ του Αγίου Ιωάννου ο Χούρδος», χωρίς όπως σημειώνει να γνωρίζουμε αν ήταν μεταξύ τους ισόβαθμοι, προσφέροντάς μας έτσι την ιστορική επιβεβαίωση των ονομάτων της «χανιώτικης» παράδοσης.
Αλλά και το πρώτο Λευκορείτικο Τραγούδι που παραθέτουμε στο φύλλο Μάιος, έρχεται σε απόλυτη συμφωνία με όλα τα παραπάνω, αφού κάνει λόγο για Δασκαλιανούς από Πατσιανό, Παττακούς από Νίμπρο, Βλάχους από Ανώπολη, Μοριανούς από Ασκύφου, Δεληγιάννηδες από Ασφένδου, (σημ. οι οποίοι δεν αναφέρονται στους δώδεκα καπετάνιους που αντιστοιχούνται σε σκοπούς, οπότε ελλείπει αυτή η «απόλυτη συμφωνία») Στρατίκους από Σφακιά, Μπονάτους από Αράδαινα, Σκορδύληδες από Μούρι, Πάτερους από Ανώπολη και Χούρδους από Άι Γιάννη».
Πέραν των ανωτέρω, οφείλομε να σημειώσομε και τα κάτωθι ως προς τα ονόματα που παρατίθενται στο ημερολόγιο και τις οικογένειές τους: Μωρανδρουλής (ή Κουτρουμπάς): Εντελώς διαφορετική οικογένεια αυτή των Μώρηδων, που προέρχεται από τους Μαυροπάτερους, από τους Κουτρουμπάδες οι οποίοι είναι Παττακοί. Οι Μαυροπάτεροι προέρχονται από τους Σκορδύληδες, οι Παττακοί όχι. Οπότε η μνεία «Κουτρουμπάς οικογένειας Μώρηδων» δεν είναι ακριβής.
Αναφέρεται επίσης «Μανούσακας Πατακών της οικογένειας Βολουδιανών». Το αντίστροφο ισχύει, οι Βολουδιανοί είναι κλάδος των Παττακών και όχι οι Παττακοί των Βολούδηδων.
Περαιτέρω, η μνεία «Μπούρμπαχης Στρατής Βουρδουμπάς της οικογένειας Στρατίκηδων» δεν είναι ακριβής. Ο Βουρβαχοστρατής, οπλαργηγός Ασφεντιωτών, αναφέρεται ότι σκοτώθηκε στην Αράδαινα: «Στο πλάι τση Αράδαινας εις το μεγάλο πεύκο, έπεσ’ ο Μπουρμπαχοστρατης κ’ ο Διγενής ο Πέτρος…». Ο Βουρδουμπάς ήταν από τη Χώρα Σφακίων, πρόκειται δηλαδή για διαφορετικά πρόσωπα, οπότε και μόνο με το διαχωρισμό αυτόν δεν προκύπτει και ο αριθμός δώδεκα.
Ας δούμε λοιπόν, λαμβάνοντας υπ’ όψη όλα τα παραπάνω, πού θα μπορούσαμε να καταλήξομε: Κατ’ αρχάς, η μόνη μνεία που υπάρχει για το επικαλούμενο τελετουργικό και τη σύνδεση δώδεκα καπετάνιων με τον Πεντοζάλη είναι αυτή του Ναύτη στη σελ. 74 του βιβλίου του «Κρητική λύρα, ένας μύθος». Το βιβλίο εξεδόθη το 1989 και πριν από αυτό δεν υπάρχει άλλη μαρτυρία για τα ιστορούμενα επί του θέματος. Ο Ναύτης επικαλείται μαρτυρίες τριών βιολατόρων, των Χάρχαλη, Κουφιανού και Κοπανίδη (πατέρα του Ναύτη), που είχαν ήδη αποβιώσει όταν εξεδόθη το βιβλίο του.
Το ημερολόγιο δεν παραθέτει άλλη πηγή. Ο Γ. Τσουχλαράκης στην ιστοσελίδα του, στο χωρίο για τον Πεντοζάλη (http://www.tsouchlarakis.com/XOROIKRITIS.htm), αναφέρει και ότι το τελετουργικό γινόταν στην Κίσσαμο και στο Σέλινο (όχι πάντως στα Σφακιά όπου λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα). Πέραν αυτής της μαρτυρίας δεν υπάρχει αυτό σε πηγές σύγχρονες της εξεταζόμενης περιόδου ή των επόμενων αυτής χρόνων.
Η διασταύρωση λοιπόν που κάνει το ημερολόγιο ξεκινώντας από το Ναύτη, δε μας διαφωτίζει για το αν πράγματι τα γυρίσματα του Πεντοζάλη αντιστοιχούν σε οπλαρχηγούς. Τα παραδεδομένα από τον Παπαδοπετράκη ονόματα αποτελούν ιστορική μαρτυρία ως προς την ύπαρξη και τη δράση τους, δεν υπάρχει όμως πουθενά η σύνδεση με το επικαλούμενο τελετουργικό.
Περαιτέρω, ο Ψιλάκης (σελ. 105), ταυτιζόμενος με τον Παπαδοπετράκη, αναφέρει ότι γενικός αρχηγός αναδείχτηκε ο Δασκαλογιάννης, «υπ’ αυτόν δε ετάχθηκαν» οι εξής 10: Γ. Δασκαλάκης, Α, Μοράκης, Μανούσακας, Ανδρουλής, Σ. Βουρδουμπάς, Μ. Κούτσουπας, Γ. Σκορδίλης, Γ. Πάτερος, Μ. Μπουνάτος, Χούρδος.
Στο Μουρέλο (σελ. 134), αναφέρεται ο Δασκαλογιάννης ως γενικός αρχηγός και ακολούθως οι εξής 14: Γ. Δασκαλάκης, Α, Μοράκης, Μανούσακας, Ανδρουλής, Σ. Βουρδουμπάς, Μ. Κούτσουπας, Γ. Σκορδίλης, Γ. Πάτερος, δύο Δεληγιαννάκηδες, Στρατής Βούρβαχης, Βαρδής Ζαμπέτης, Μ. Μπονάτος, Χούρδος. Εδώ λοιπόν προστίθενται τρεις Ασφεδιώτες, οι δύο Δεληγιαννάκηδες κι ο Βούρβαχης, κι ένας Ανωπολίτης, ο Ζαμπέτης, αδερφός του Πρωτόπαπα. Κι αν στις προηγούμενες αναφορές είχαμε 10 καπετάνιους εκτός από τον Αρχηγό Δασκαλογιάννη, οπότε ο δωδέκατος συμπληρωνόταν με τον Πρωτόπαπα (μη λαμβανομένης υπ΄όψη της μνείας δύο προσώπων, του Μπουρμπαχοστρατή και του Βουρδουμπά, ως ένα), εδώ έχομε μνεία κι άλλων αρχηγών, ώστε να φτάνομε σε 15 μαζί με το Δασκαλογιάννη, και 16 με τον Πρωτόπαπα.
Φαίνεται λοιπόν ότι οι καπετάνιοι ήταν περισσότεροι από δέκα· θα σημειώσομε ακόμα πως η εκδοχή των δέκα δεν περιέχει κανέναν Ασφεδιώτη, αν και το χωριό είχε πάντα αντιστασιακή δράση, οπότε λογική φαίνεται η μνεία του Μουρέλου σε περισσότερους καπετάνιους. Έτσι όμως δεν υπάρχει καν ο ζητούμενος αριθμός 12 που υποτίθεται ότι ήταν οι καπετάνιοι για να αντιστοιχηθεί με το ατεκμηρίωτο τελετουργικό της μνείας ενός καπετάνιου σε κάθε γύρισμα του πεντοζάλη.
Η αποπειρώμενη διασταύρωση με το τραγούδι παρουσιάζει κι αυτή αντίστοιχα προβλήματα, καθώς η αναφορά σε οικογένειες επιφανείς των Σφακίων δεν παρέχει ούτε αυτή κάποια σύνδεση με το επικαλούμενο τελετουργικό. Θα λέγαμε ότι η απόπειρα διασταύρωσης με το τραγούδι παραπάνω τα αντίθετα βεβαιώνει: το τραγούδι με τη διευρυμένη εκδοχή του ήδη δείξαμε ότι δεν υπάρχει· αναφέρει έξι οικογένειες, από τις οποίες η μία, οι Δεληγιάννηδες, δεν είναι καν μεταξύ αυτών που κατά το ημερολόγιο αναφωνούνται στο επικαλούμενο τελετουργικό.
Έτσι, καταλήγομε πως δεν υπάρχει διασταύρωση του τελετουργικού και της σύνδεσης δώδεκα οπλαρχηγών με το Δασκαλογιάννη και πως δεν τεκμηριώνεται ιστορικά τέτοιος ισχυρισμός, όσο γοητευτικός και σκηνικά θελκτικός και να είναι.

Δεν είναι 12 αλλά περισσότερα τα μουσικά γυρίσματα του Πεντοζάλη    (το κεφάλαιο αυτό είναι γραμμένο από τον κρητικό καλλιτέχνη Νεκτάριο Κλωστράκη) 
Ο γρήγορος πεντοζάλης εδώ και τρεις τέσσερις δεκαετίες, από τις ηχογραφήσεις του ίδιου του Κώστα Παπαδάκη (Ναύτη), αν μπούμε στην διαδικασία να μετρήσουμε τα γυρίσματά του, θα διαπιστώσουμε ότι εν αντιθέσει με την άποψή του στο βιβλίο του με τον τίτλο " Κρητική Λύρα ένας μύθος" ότι οι μελωδίες-στροφές είναι 12, θα τις μετρήσουμε 13. Η δεύτερη μελωδία, πάντα μέσα από τις ηχογραφήσεις του ίδιου του Ναύτη επαναλαμβάνεται αυτούσια σαν έκτη μελωδία-στροφή. Η πέμπτη μελωδία-στροφή είναι στην ουσία δύο ξεχωριστές μελωδίες και αυτό ένας οποιοσδήποτε απλός καθηγητής μουσικής μπορεί να το καταλάβει ακούγοντας το, που σημαίνει ότι αμέσως οι 13 μελωδίες-στροφές του γρήγορου πεντοζάλη γίνονται 14. Εκτός του ότι τις ίδιες ακριβώς μελωδίες του γρήγορου πεντοζάλη τις συναντάμε σαν σιγανό- κοντυλιές στην Αν. Κρήτη...

Ως προς το χρόνο λήψης της απόφασης για την επανάσταση και έναρξης των προετοιμασιών
Ο χρόνος κατά τον οποίο αποφασίστηκε η επανάσταση, είναι κρίσιμος για τη θεωρία που αναφέρει το ημερολόγιο, καθώς τα δέκα, κατά τη θεωρία αυτή, βήματα του πεντοζάλη είναι τόσα γιατί η απόφαση λήφθηκε στις 10.10.1769. Μια γενική παρατήρηση θα ήταν ότι τα βήματα του χορού αυθαίρετα συνδέονται με την ημερομηνία της απόφασης, καθώς δεν υπάρχει κανένα υπόβαθρο προς τούτο, είτε από πλευράς γενικότερης πρακτικής είτε από πλευράς ιστορικών καταγραφών. 
Διαβάζομε στο ημερολόγιο, τα εξής: 
«…ως προς το ερώτημα, τώρα, αν η 10η Οκτωβρίου θεωρείται σωστά ως η ημερομηνία που πάρθηκε η επαναστατική απόφαση, έχουμε να σημειώσουμε ότι στη γενική και ειδική ιστορική βιβλιογραφία αναφέρεται ότι η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη εκδηλώθηκε το Πάσχα του 1770 (4 Απριλίου) μετά από προετοιμασίες έξι μηνών. Όμως, έξι μήνες πριν τον Απρίλιο σημαίνει ότι ξεκίνησαν τις προετοιμασίες τον Οκτώβριο του 1769, που είναι ο δέκατος μήνας του χρόνου. Πέραν αυτού δεν γνωρίζουμε κάτι άλλο. Μπορεί, λοιπόν, να μην είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε την 10η Οκτωβρίου, αλλά η αναφορά του δέκατου μήνα του έτους είναι πλήρως δικαιολογημένη».
Η «γενική και ειδική ιστορική βιβλιογραφία» δεν αναφέρεται στο ημερολόγιο, οπότε δε μπορούμε να δούμε τις πηγές που επικαλείται αυτό. Το σίγουρο είναι ότι, όπως λέει το ημερολόγιο, δεν «είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε την 10η Οκτωβρίου». Οπότε το ένα σημείο της θεωρίας περί 10ης Οκτωβρίου 1769 ως χρόνου λήψης της απόφασης δεν προκύπτει καθόλου.
Για το αν η απόφαση ελήφθη Οκτώβριο του 1769, και με άγνωστη τη βιβλιογραφία που επικαλείται δίχως να συγκεκριμενοποιεί το ημερολόγιο, θα καταφύγουμε σε συγκεκριμένα πονήματα: ο Δετοράκης αναφέρει στη σελ. 308 της Επίτομης Ιστορίας της Κρήτης: «Ολόκληρο το 1769 και ως την άνοιξη του 1770 ο Δασκαλογιάννης προετοίμαζε την επανάσταση στη Σφακιά». Αυτό σημαίνει πως η απόφαση είχε ληφθεί πολύ νωρίτερα από τον Οκτώβριο του 1769.
Ο Μουρέλος, στη σελ. 132, αναφέρει πως η απόφαση (τη σύσκεψη για την οποία και τις αντιρρήσεις του Πρωτόπαπα περιγράφει παραστατικά ο Μπατζελιός στη Ρίμα του Δασκαλογιάννη), είχε ήδη ληφθεί πριν τον Αύγουστο του 1769, οπότε, με ειλημμένη την απόφαση, ειδοποιήθηκε ο Δασκαλογιάννης να μεταβεί στην Πελοπόννησο να κανονίσουν τις τελευταίες μικρολεπτομέρειες. Ο Ψιλάκης, στις σελ 105 επ., δεν προσδιορίζει χρόνο λήψης της απόφασης, αλλά αναφέρει ότι μετά από αυτήν εστάλη επιστολή στον Ορλώφ και μετά, την 25η Μαρτίου 1770, ορίστηκαν οι αρχηγοί. Κανείς λοιπόν δεν υποδεικνύει τον Οκτώβριο 1769 ως μήνα υιοθέτησης της απόφασης για την επανάσταση.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Η θεωρία που συσχετίζει την επανάσταση του Δασκαλογιάννη με τον Πεντοζάλη δεν τεκμηριώνεται, αντίθετα λειτουργεί στην κατεύθυνση υποβάθμισης της διαρκούς επαναστατικής διαδικασίας της Κρήτης και των Σφακίων ειδικότερα, αγνοεί τις συνεχείς εξεγέρσεις, μειώνει τον αριθμό των οπλαρχηγών στην προκρούστεια κλίνη της με κάθε τρόπο απόδειξης της εικασίας, περιορίζει το χρόνο προετοιμασίας της επανάστασης του 1770. 
Μεθοδολογικά, αντί να εξετάσει τα γεγονότα, τα δεδομένα, κι από αυτά να βγάλει κάποιο πόρισμα, ξεκινά από το αποδεικτέο και επιχειρεί ανεπιτυχώς να προσαρμόσει τα δεδομένα στο ζητούμενο· φυσιολογικά αποτυγχάνει.
Προσφέρεται μια θεωρία γοητευτική, που επιχειρεί να συνδέσει την επανάσταση με τον πεντοζάλη· όμως η ιστορία κι η παράδοσή μας είναι τόσο γεμάτες, που δε χρειάζονται κατασκευασμένες θεωρίες για να αναδειχτεί το μεγαλείο τους. Και γεμάτες βέβαια να μην ήταν δεν είναι αυτός λόγος να υιοθετήσει ένα μύθευμα ως ιστορία. Στην εύκολη εποχή του καναπέ και του πληκτρολογίου των κοινωνικών δικτύων, η θεωρία αυτή προσφέρει αβασάνιστα ένα παραδοσιακό/ιστορικό πακέτο που δε θέλει και πολλή σκέψη, που εξαντλείται εκεί και δε μας φέρνει αντιμέτωπους με τις βαριές ιστορικές μας ευθύνες, υποβαθμίζοντας την αντιστασιακή παράδοση του λαού μας σε τέσσερις εξεγερσιακές απόπειρες πριν το 1770. Η ρήση του εθνικού μας ποιητή είναι πάντα επίκαιρη: «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό»…

ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΦΙΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΗΤΙΚΟΙ

100 χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη Συνθήκη της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Μουσουλμανικοί πληθυσμοί, Ελληνόφωνοι κυρίως, και Χριστιανικοί πληθυσμοί ανταλλάχτηκαν και πέρασαν στην άλλη όχθη του Αιγαίου μετά την Καταστροφή. Ήταν η τελευταία πράξη μιας διαδικασίας που είχε ξεκινήσει πολλά χρόνια πριν, με τις συνθήκες κάθε πληθυσμού να έχουν  κοινά σημεία αλλά και διαφορές.

Στην περίπτωση των Τουρκοκρητικών, οι οποίοι είχαν φτάσει, μέσα από αθρόους εξισλαμισμούς οφειλόμενους στην έντονη καταπίεση των χριστιανών, να είναι το 50% του πληθυσμού, όταν έφτασε η ώρα της ανταλλαγής εκπροσωπούσαν το ένα τέταρτο των κατοίκων της Κρήτης. Η ελληνική τους καταγωγή, κι αυτών και των υπόλοιπων εξισλαμισμένων, έχει δημιουργήσει κατά καιρούς ελπίδες ότι θα επανακάμψουν στην αρχική τους ταυτότητα. Αυτό αφορά μιαν ανάγνωση της κατάστασης που πόρρω απέχει από την πραγματικότητα: Οι Τουρκοκρητικοί πέρασαν συνειδητά στην Τουρκική ταυτότητα μέσω του εξισλαμισμού τους και κατέστησαν φορείς εξουσίας στα πλαίσια της ρατσιστικής δομής της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που θεωρούσε τους μη μουσουλμάνους κατοίκους της υπηκόους δεύτερης κατηγορίας, ραγιάδες, δηλαδή πρόβατα προς άρμεγμα. Οι μέχρι χτες ραγιάδες, λοιπόν, με τον εξισλαμισμό τους περνούσαν στη σφαίρα της εξουσίας και καταπίεζαν τους χριστιανούς αδελφούς τους. Οι λίγες περιπτώσεις κρυπτοχριστιανών εκδηλώθηκαν κατά τη διάρκεια των συνεχών επαναστάσεων του 19^ου αιώνα. Οι υπόλοιποι είτε επανήλθαν στην αρχική τους ταυτότητα με την πρόοδο των διαρκών επαναστάσεων και την περιέλευση του ελέγχου της υπαίθρου στους Έλληνες, είτε παρέμειναν συνειδητοί μουσουλμάνοι και συνέχισαν να ασκούν εξουσία με βίαιο τρόπο, μέχρι να αναγκαστούν να αποχωρήσουν σταδιακά. Οι τελευταίοι έφυγαν με την Ανταλλαγή το 1924, έχοντας συμμετάσχει σε όλες τις σφαγές των Ελλήνων που λάμβαναν τακτικά χώρα.

Οι Τουρκοκρητικοί υπήρξαν οι εχθροί μας σε όλη την συνεχή επαναστατική διαδικασία που ξεκινάει από το Δασκαλογιάννη και καταλήγει στην Ένωση. Από την Ανατολή δεν ήρθαν Τούρκοι στην Κρήτη σε αριθμούς τέτοιους ώστε να αποτελέσουν κάποια κρίσιμη μάζα με δικά της χαρακτηριστικά. Αυτοί ήταν η πηγή καταπίεσης, και ο χαρακτηρισμός «γερλήδες» δηλαδή ντόπιοι, καταδεικνύει ακριβώς ότι η μάστιγα του ελληνικού πληθυσμού προερχόταν από το σώμα του, σάρκα που θέλησε να αποχωριστεί βίαια εκ της σαρκός του ελληνισμού στο νησί.

Εχθροί μας συνέχιζαν να είναι και αφού έφευγαν από την Κρήτη. Κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία χρησιμοποιήθηκαν από τον Κεμάλ ως ρουφιάνοι, καθώς μιλούσαν τα Ελληνικά, συμμετείχαν δε, μεταξύ άλλων,  στην κατακρεούργηση του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Τουρκοκρητικοί δε μιλούσαν τουρκικά· υποχρεώθηκαν να τα μάθουν στη νέα τους εγκατάσταση, όχι απλά ως διαδικασία αναγκαία για να επικοινωνούν με το νέο τους περίγυρο, αλλά ως επιτέλεση της πολιτικής του Κεμαλικού κράτους επιβολής της Τουρκικής ως υποχρεωτικής γλώσσας συνεννόησης στην πανσπερμία των λαών και ταυτοτήτων που απαρτίζουν τη σημερινή Τουρκία. Πρόκειται για την καμπάνια «Πατριώτη μίλα Τουρκικά (Vatandas Turkce konus)», ένα από τα πολλά μέτρα πολιτιστικής γενοκτονίας για όσους είχαν επιβιώσει της φυσικής που είχε προηγηθεί.

Οι Τουρκοκρητικοί έφυγαν επειδή ηττήθηκαν κατά τις σκληρότατες συγκρούσεις με τους Έλληνες της Κρήτης. Έφυγαν λοιπόν ως εχθροί. Εδώ θα πρέπει να αντιδιασταλεί η περίπτωσή τους από το παράδειγμα που προσφέρει η αντίστοιχη διαδικασία εξισλαμισμών στον Πόντο· εκεί δεν υπήρξε σύγκρουση μεταξύ των εξισλαμισμένων και των Ελλήνων. Τη Γενοκτονία επιτέλεσαν οι Τσέτες, που μεταφέρθηκαν στην περιοχή γι’ αυτό το σκοπό, ενώ το Ποντικό αντάρτικο ενάντια σε αυτούς έδρασε, όχι ενάντια στους εξισλαμισμένους Ποντίους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ότι οι επαφές μεταξύ Ελλήνων και εξισλαμισμένων Ποντίων γίνονται δίχως να τις βαραίνει ένα συγκρουσιακό παρελθόν. Στην Κρήτη δε μπορεί να συμβεί αυτό. Οι δύο πληθυσμοί οφείλουν να επικοινωνούν. Μοιράζονται κάποια κοινά πολιτιστικά στοιχεία, όπως τη μουσική και το χορό. Αλλά αυτό μπορεί να είναι η ευκαιρία να αρχίσει μια επαφή, όμως αυτή πρέπει να είναι στη βάση μιας ειλικρινούς συζήτησης για το τί έχει συμβεί. Δε μπορεί να συναντιόμαστε και να αναπολούμε πόσο ωραία μας σφάζανε στο μεγάλο αρπεντέ και στους αμέτρητους άλλους. Πρέπει να σκύψομε πάνω στο παρελθόν, να καταλάβουν ότι δεν ήταν πάντα Τούρκοι (όπως έχει εύγλωττα αναφέρει πριν καιρό μια συνειδητοποιημένη Τουρκοκρητικιά), και να αναλάβουν τις ευθύνες των εγκλημάτων που διέπραξαν. Ουσιαστικά μιλούμε για μια μικρογραφία αυτού που η επίσημη Τουρκία πρέπει να κάμει για τη γενοκτονία.

Σε αυτή τη βάση μπορούμε να ξαναβρούμε τους παλιούς μας εχθρούς (και πιο παλιούς αδελφούς μας). Μπορούμε να μιλήσομε μαζί τους, να ξαναβρούμε μιαν επαφή ακόμα κι αν η μεταστροφή τους στο Ισλάμ δεν είναι πια αναστρέψιμη. Αυτό που δε μας επιτρέπει η ιστορία μας να κάνουμε, είναι να ξεκινήσουμε επαφές από μηδενική βάση, σα να μην έχει συμβεί τίποτα, σε μια χαζοχαρούμενη προσέγγιση που αγνοεί τα γενοκτονικά χαρακτηριστικά του τουρκικού κράτους και τον αναθεωρητισμό του. Γιατί μια επαφή σα να μην έχει συμβεί τίποτα, δεν είναι αθώα, ούτε καλοπροαίρετη· εντάσσεται στους σχεδιασμούς του τουρκικού κράτους που θα εργαλειοποιήσει και τους Τουρκοκρητικούς στα πλαίσια του υβριδικού πολέμου που ασκεί εδώ και χρόνια απέναντι στην πατρίδα μας, και θα τη βρούμε μπροστά μας πολύ σύντομα. 

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΚΑΤΕΥΟΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΝΑΚΗ ΓΕΡΩΝΥΜΑΚΗ

«Αγαπητέ συγγενή Μανώλη…», η μόνιμη προσφώνηση στην αλληλογραφία που είχαμε για χρόνια. Αλληλογραφία μονής κατεύθυνσης βέβαια, ο Κανάκης είχε πολλά να γράψει, πολλά να μοιραστεί, μπορούσα εγώ να του στέλνω υλικό της ποιότητας και της κατασταλαγμένης εμπειρίας που είχαν τα δικά του γραφτά;
Με χαρά λοιπόν, για χρόνια ολόκληρα, λάβαινα τα κείμενά του που δημοσίευε στην εφημερίδα «Τα Σφακιά». Και κάθε γραφή του ήταν ένα σχολείο, μια πηγή γνώσης και κατανόησης παραδόσεων, εθίμων, τρόπων, συμπεριφορών. Μια πόρτα που άνοιγε και φανέρωνε έναν κόσμο παλιό, αυθεντικό, πολυμήχανο, γλεντιστή, αξιοπρεπή, πλούσιο σε αξίες και με δίψα για ζωή. Κόσμο που δεν είχε τίποτα για δεδομένο, ούτε την επιβίωση ούτε την ελευθερία του, που έπρεπε να αγωνιστεί για να κερδίσει το παραμικρό, κόσμο τον απόηχο του οποίου προλάβαμε και χάρη στον Κανάκη, αλλά τη διάθεση να τον ακούσομε δεν είχαμε όλοι, εστιασμένοι σε ένα κυνήγι επιφανειακών στόχων και κατανάλωσης.
Ο Κανάκης είναι ο λαογράφος της Σφακιανής επαρχίας, ο άνθρωπος που έζησε τις περισσότερες, αν όχι όλες, εκφάνσεις της δραστηριότητάς της, σε μια «προβιομηχανική» ακόμα εποχή, από τη βοσκική μέχρι διάφορες τέχνες. Και παράλληλα γραμματέας στο Ασφέντου, το χωριό του, συνιδρυτής και για χρόνια πρόεδρος του Συνεταιρισμού του Ασφέντου, και αντιστασιακός, όταν η πατρίδα τον χρειάστηκε.
Τη γνώση τη δίδει η εμπειρία, η ζωή, όχι τα πτυχία. Ο Κανάκης είναι η προσωποποίηση της φράσης αυτής, καθώς είχε γνήσιο ενδιαφέρον με ό,τι καταπιανόταν. Πέρα από τις βιοποριστικές του ασχολίες, πολυγραφότατος συγγραφέας με βιβλία γύρω από την καθημερινή ζωή, λαογραφία και παράδοση στα Σφακιά, μαντιναδολόγος, τραγουδιστής, γνώστης των ιστορικών γεγονότων με θαρραλέα άποψη που δεν έκανε εκπτώσεις στην ειλικρίνεια και το δίκιο, αυτοδίδακτος ζωγράφος… Δε αρκεί ο χώρος ενός άρθρου να χωρέσει τα ταλέντα και τα χαρίσματα του έφηβου αυτού, που έμεινε τέτοιος μέχρι τα 97 του χρόνια.

Σφακιανός γνήσιος, με τα χαρακτηριστικά των παλιών μας, διακριτικός, σεμνός, δίχως να προβάλλει την αυθεντία του, δεν το χρειαζόταν άλλωστε, αυτή φαινόταν από την αρχή. Πάντοτε μιλούσε στο συνομιλητή του σαν ίσος προς ίσο, σα να μπορούσε κι ο Κανάκης να μάθει από αυτόν, με γλυκύτητα και νηφαλιότητα. Αλλά ο δάσκαλος είναι εκείνος, και γνώστης και με διάθεση να μοιραστεί όσα γνωρίζει. Και αυτό το έκαμε με κάθε τρόπο: Πολλά βιβλία, περισσότερα άρθρα, διαλέξεις, συμμετοχές σε συνέδρια, εκδηλώσεις, αλλά και κουβέντες σε καφενεία, στο σπίτι, σε βεγγέρες κι επισκέψεις, σε καλέσματα. Ο Κανάκης μιλούσε και η παρέα κρεμόταν από τα χείλη του, αποστήθιζε τα λεγόμενά του, τα έκανε κτήμα της, εφόδια για του καθενός τη συγκρότηση, γνώση. Ακόμα κι αν κάποιος δεν ενδιαφερόταν εκείνη τη στιγμή, αυτά κάθιζαν σα σπόρος μέσα του κι ανασύρονταν όταν ωρίμαζαν οι περιστάσεις.
Τη φιλομάθεια και την κριτική σκέψη του, τη κληροδότησε στα κοπέλια του. Και μαζί και τη στάση ζωής του, περήφανη και χαμηλών τόνων, αντάξια ενός Σφακιανού. Ευτύχησε να δει εγγόνια και να τον αναστήσει ένας ακόμα Κανάκης, μικρός ακόμα ώστε να προλάβει να πάρει όσα ο παππούς του θα του έδιδε. Αλλά η αίσθηση και η αύρα του θα είναι πάντα δίπλα στους αγαπημένους του, να τους συντροφεύει, να τους νουθετεί, να τους δίνει το παράδειγμα κάθε στιγμή. Γιατί η συνέχεια υπάρχει πέρα από τη φθορά της ύλης, αρκεί να το θέλουν αυτοί που μένουν πίσω.
Ο Κανάκης Γερωνυμάκης συνεχίζει σε μιαν άλλη διάσταση την πορεία του. Έχει ήδη βρει τους παλιούς του φίλους, τελευταίος αυτός από μια παρέα Σφακιανών που μας άφησαν πολύτιμο υλικό για την επαρχία· μαζί του κλείνει ένας κύκλος, στο χέρι των επόμενων είναι να ακούσουν τα λόγια του, να νοιώσουν το παράδειγμα που και σιωπηλός έδιδε. Καλό ταξίδι αγαπητέ συγγενή (και σύντεκνε πια) Κανάκη, με καλό να ξανασμίξομε…

ΚΙ ΑΥΤΟΙ ΝΑ ΚΑΜΟΥΝ ΑΡΜΑΤΑ

(με αφορμή την έκθεση στο Δήμο Μαλεβιζίου μέρους της συλλογής του Ευτύχη Τζιρτζιλάκη για τα όπλα των Κρητικών το 21)

Των αντρειωμένων τ’ άρματα δεν πρέπει να πουλιούνται

Μον’ πρέπει να γυαλίζονται στον τοίχο να κρεμιούνται

Να τα θωρούν κι οι γι-άλλοι νιοι να τ’ αποκαμαρώνουν

Κι αυτοί να κάμουν άρματα

(ριζίτικο τραγούδι στο σκοπό του Διγενή)

Υπάρχουν κάποιες αξίες των παλιών μας που μας έφεραν μέχρι εδώ μέσα από απερίγραπτες δυσκολίες. Ο έρωτας της ελευθερίας και το απότοκό του αντιστασιακό πνεύμα του λαού μας αποτελούν εμβληματικά παραδείγματα τέτοιων αξιών. Και σε συνθήκες περικύκλωσης αρχικά και σκλαβιάς αργότερα, η τέχνη των όπλων ήταν απαραίτητο εφόδιο για την επιβίωση και τη διεκδίκηση της ελευθερίας.

Το τραγούδι της εισαγωγής συμπυκνώνει μια σειρά από νοήματα και συμπαραδηλώσεις που σήμερα παραμένουν επίκαιρα: Το διαπερνά το αντιστασιακό ήθος. Τα όπλα είναι ταυτισμένα με την ελευθερία και τους αγώνες γι’ αυτήν· αυτό φαίνεται σε πολλά δημοτικά μας τραγούδια, καθώς αποτελεί κοινό τόπο στον ελληνικό χώρο. Κι εδώ λοιπόν, τα άρματα, ως μέσο διεκδίκησης ελευθερίας, δεν αντιμετωπίζονται με μια λογική αναλώσιμου πράγματος. Όταν παλιώσουν και έχουν ολοκληρώσει το σκοπό για τον οποίο αποκτήθηκαν, εξακολουθούν να έχουν μιαν αξία συμβολική με ιδιαίτερο βάρος. Δεν πρόκειται για ένα παλιό όπλο, συμπυκνώνει πάνω του στιγμές ηρωισμού και κακουχιών, ελπίδας και απελπισίας, οι φθορές του είναι συνδεδεμένες με γεγονότα μάχης και σύγκρουσης. Για τον κάτοχό του είναι η σύνοψη της επαναστατικής του δράσης και το κρατάει σαν κειμήλιο, σα μια νοερή ταινία της δύσκολης ζωής του.

Αλλά δεν τελειώνει ο ρόλος του ούτε εδώ. Γιατί υπάρχει και η συνέχεια, σε ένα περιβάλλον κοινότητας, συγγενικών δεσμών και σεβασμού της νέας γενιάς προς την παλιά. Οι νεότεροι έχουν ακούσει τις διηγήσεις των παλιών, τις έχουν ζήσει σαν παιδιά, έχουν αναθραφεί σε ένα πνεύμα αντίστασης και θυσιών. Γνωρίζουν ότι για να μπορέσουν αυτοί όχι απλά να μεγαλώσουν, αλλά να μεγαλώσουν σαν Έλληνες, κρατώντας την ταυτότητά τους, κι όχι τουρκεμένοι, κάποιοι πριν από εκείνους πολέμησαν γι΄ αυτό. Έχουν ένα χρέος απέναντι στους παλιούς, που εξελίσσεται, όταν έρθει η ώρα, ως χρέος απέναντι στην κοινότητα και τους επόμενους νεότερους: να συνεχίσουν αυτοί τον αγώνα, να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να ολοκληρώσουν αυτό που ξεκίνησαν οι προηγούμενοι. Και τα όπλα των παλιών, είναι μια υπόμνηση του τί πρέπει να κάμουν οι νέοι.

Γι’ αυτό δεν πρέπει να πουλιούνται τα παλιά όπλα. Δεν είναι ένα μεταχειρισμένο είδος προς ξεφόρτωμα, ούτε πηγή προσπορισμού εφήμερων μικροεσόδων. Την αξία που κουβαλάει δεν την αγοράζουν τα λεφτά. Κι είναι αξία μνήμης του παλιού όταν φύγει, αλλά και υπόμνησης του τί πρέπει να κάμουν οι νεότεροι. Και όταν είναι στον τοίχο, στ΄ όβγορο, όπως μας λέει μια άλλη παραλλαγή του τραγουδιού αυτού, δηλαδή στην κοινή θέα, κι όχι καταχωνιασμένα σε κάποιο μπαούλο, την υπόδειξη του Χρέους της έχουν μπροστά τους οι νέοι.

Δεν είναι βέβαια μόνο το κρεμασμένο παλιό όπλο που τους δείχνει το δρόμο. Είναι ένα περιβάλλον ανδρείας, κοινοτισμού, αλληλεγγύης ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας, αντιστασιακού πνεύματος. Και το παλιό όπλο είναι ένα από τα σύμβολα που συμπυκνώνουν μιαν ολόκληρη στάση ζωής. Το παλιό όπλο το βλέπουν και το αποκαμαρώνουν. Ξυπνά μέσα τους ευγενικά αισθήματα, ακριβώς γιατί σ’ αυτό συνυπάρχουν πρόσωπα, όπως ο πρόγονος που το είχε, καταστάσεις όπως οι αγώνες για την ελευθερία, αξίες όπως το αντιστασιακό ήθος. Εμπεδώνεται η αίσθηση της συνέχειας και της κοινής πορείας προς τα εμπρός όλων, ζωντανών και αγαπημένων νεκρών, της κοινότητας και του λαού σα σύνολο συμπαγές και αδιαίρετο, κι όχι σα μονάδες.

Και βέβαια, τ’ άρματα τα παλιά, δείχνουν και το δρόμο για το μέλλον: Κι αυτοί να κάμουν άρματα… Να σταθούν αντάξιοι των παλιών και, γιατί όχι, να τους ξεπεράσουν. Τα επιτεύγματα των παλιών αποτελούν κι ένα στόχο που οι νέοι πρέπει να πετύχουν: να τους μοιάσουν και να τους ξεπεράσουν, τραβώντας όλη την κοινότητα μπροστά. Κι ένα μέλημα σ’ αυτή την κατεύθυνση είναι να αναλάβουν τις ευθύνες τους απέναντι στην κοινότητα, να κάμουν άρματα κι αυτοί λοιπόν, να μπουν στους αγώνες, να προστατέψουν τις αξίες του λαού μας, να κατακτήσουν την ελευθερία. Και, σε μιαν ευγενή άμιλλα με τους παλιούς, με το διαχρονικό σώμα της κοινότητας, να φωνάξουν, εκείνοι τώρα όπως κι οι παλιοί όταν ήταν νέοι, κι όπως οι επόμενοι νέοι σαν τους αρχαίους Σπαρτιάτες: «Άμμες δε γ΄ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες»… 

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Με αφορμή το βιβλίο-ψηφιακό δίσκο του Α. Μαρτσάκη «Ριζίτικα και ρίμες του 1821»

Φέτος οι επέτειοι είναι πολλές, και μας θυμίζουν πως έχομε ευθύνες περισσότερες. 250 χρόνια από το μαρτύριο του Δασκαλογιάννη, 80 χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης, και βέβαια, 200 χρόνια από την επανάσταση του 21. Από το γεγονός χάρη στο οποίο μπορούμε σήμερα να αναπνέομε ελεύθεροι, εμείς οι απόγονοι Εκείνων που για αιώνες κράτησαν την ταυτότητά τους με απίστευτο πείσμα απέναντι σε Τούρκους και Δυτικούς κατακτητές. Σ’ αυτά τα 200 χρόνια ελεύθερου βίου, ζήσαμε καλές και κακές στιγμές, περιόδους ακμής και παρακμής. Αλλά το 21 είναι εδώ, ακόμα και στους σημερινούς χαλεπούς καιρούς της επέλασης του ατομισμού, της υποχώρησης του κοινοτικού πνεύματος, για να μας θυμίζει το Χρέος μας της αντίστασης, της αγάπης στην ελευθερία, της ενότητας των προσώπων σε μια κοινότητα. Κι ακόμα για να μας θυμίζει πως το 1821 είναι ένας σημαντικός σταθμός στον αγώνα του Ελληνισμού για ελευθερία, όχι όμως αφετηρία ή τέρμα. Γιατί από την πρώτη μέρα της κατάκτησης κάθε περιοχής, ο ελληνικός χώρος βιώνει μια διαρκή επανάσταση, που θα συνεχιστεί και μετά το 21, στις υπόλοιπες υπόδουλες περιοχές. Και η Κρήτη είναι μια από αυτές, ίσως η πιο χαρακτηριστική για τους συνεχείς αγώνες της, απέναντι σε Δυτικούς και Τούρκους διαδοχικά, από το 1204 μέχρι το 1897 στην Κρήτη και με εξαγωγή της επανάστασης στη συνέχεια στη Μακεδονία, Ήπειρο, Σάμο, Χίο, όπου καλούσαν οι ανάγκες των υπόδουλων ακόμα πληθυσμών μας.
Τη φετινή επέτειο αλλιώς την περιμέναμε. Η πανδημία και τα απαγορευτικά δεν επέτρεψαν τον εορτασμό της όπως θα άξιζε. Όμως, ένας φίλος και πολύ αγαπητός καλλιτέχνης, την τίμησε με περίσσια φροντίδα. Με μελέτη και έρευνα, ο Αντώνης Μαρτσάκης έψαξε, ερεύνησε κι ανέδειξε τραγούδια της εποχής, που αποτυπώνουν τα γεγονότα και το πνεύμα ενός μεγαλειώδους Σηκωμού απ’ άκρη σ’ άκρη της Κρήτης, τα ενέταξε σ’ ένα βιβλίο και κάποια από αυτά μας τα χάρισε και ηχητικά σ’ ένα ψηφιακό δίσκο. Στο βιβλίο, που επιμελήθηκαν οι εκδόσεις ΕΝ ΠΛΩ, αποθησαυρίζονται 58 τραγούδια και ρίμες για το 21, δείγμα κι αυτό της εξαιρετικής δουλειάς του Αντώνη Μαρτσάκη που οδήγησε σε ένα άρτιο αποτέλεσμα· από αυτά, στο δίσκο παρουσιάζονται 16, που καλύπτουν όλη την Κρήτη, τραγουδισμένα και παιγμένα από μερακλήδες ερμηνευτές.

H ανάδειξη αυτών των τραγουδιών, εν πολλοίς ξεχασμένων, από τον Αντώνη Μαρτσάκη, έχει σημασία πέραν της λαογραφικής. Το Δημοτικό τραγούδι είναι μια πολιτιστική δημιουργία του λαού μας ανεκτίμητης αξίας. Κι αν αυτό οι λόγιοι στην Ελλάδα καθυστέρησαν να το ανακαλύψουν, ξένοι διανοούμενοι, με πρώτο το Γκαίτε, διέγνωσαν την κορυφαία αισθητική του. Αλλά το δημοτικό τραγούδι είναι κάτι περισσότερο: σε ανύποπτο χρόνο, μας παραδίδει πειστήρια και καταγραφές γεγονότων, μεταφέρει το αίσθημα του λαϊκού σώματος απέναντι στην ξένη κατάκτηση και σκλαβιά. Κι αυτό γίνεται αβίαστα, όχι κατά παραγγελία, όχι για να αποδειχτεί μια άποψη εκ των προτέρων διαμορφωμένη. Και γι’ αυτό σήμερα, αποτελεί απάντηση σε όσους επιχειρούν να ξαναγράψουν την ιστορία μας, να μας κάμουν να ξεχάσομε πως είμασταν σκλάβοι και να μας προετοιμάσουν για μια νέα υποδούλωση. Τα ριζίτικα τραγούδια κι οι ρίμες της Επανάστασης στην Κρήτη, καταγράφουν τα γεγονότα και ανασυνθέτουν όλη σχεδόν την περίοδο. Στο βιβλίο και ψηφιακό δίσκο του Μαρτσάκη τα γεγονότα εμφανίζονται όπως τα περιγράφουν αυτοί που τα δημιούργησαν, δηλαδή αυτοί που τα ζήσανε.

Παρακολουθούμε την κήρυξη του Αγώνα στη Θυμιανή, τις μάχες, τις ιερέων· περνούν από μπροστά μας μορφές αγωνιστών, ο Τζελεπής, ο Δρακωνιανός, ο Κόρακας, ο Νιώτης, ο Ξωπατέρας, ο Καζάνης και τόσοι άλλοι. Διεκτραγωδούνται καταστροφές όμως του Λαφονησιοιύ και της Μιλάτου, περιγράφεται η δράση των Κρητικών δίπλα στον Καραϊσκάκη και η συμμετοχή των γυναικών, παράδοση που συνεχίζεται σήμερα στο Κουρδιστάν από γυναικεία ένοπλα σώματα που πολεμούν απέναντι στους ίδιους κατακτητές. Θρηνείται ο Καταδικασμός της Κρήτης σε συνέχιση της σκλαβιάς και η μη συμπερίληψή της στο ελλαδικό κράτος. Τα τραγούδια διαπερνά το πνεύμα αντίστασης και η συνειδητοποίηση του ρόλου των διαχρονικών δυναστών του Ελληνισμού, Τούρκων και Δυτικών.
Περιγράφονται πράξεις ηρωικές και παράτολμες, ταιριαστές σε ανθρώπους που ξεσηκώθηκαν δίχως προϋποθέσεις επιτυχίας, όπως έκαναν επί αιώνες απέναντι στον κατακτητή. Αυτές όμως οδήγησαν στην ελευθερία το 21 κάποιων περιοχών και στην Ένωση αργότερα άλλων, της Κρήτης συμπεριλαμβανομένης. Γιατί Εκείνοι δεν είχαν αυτό που σήμερα οι φοβικοί διανοούμενοι του σαλονιού ονομάζουν ρεαλισμό και τον επικαλούνται για μας ξανακάνουν ραγιάδες οικειοθελώς.
Μέσα από τα τραγούδια ξεπροβάλλει ανάγλυφη η εποχή, οι άνθρωποι, οι συνήθειες, ο τρόπος ζωής, και βεβαίως τα όπλα των χαίνηδων. Κι όταν μιλούμε για όπλα σ’ αυτές τις συνθήκες, πολλά είναι αυτοσχέδια, μέσα για την απόκτηση κανονικών από το δυνάστη, όπως η χουρχούδα του τραγουδιού του Κόρακα, με την οποία ξεκίνησε τη δράση του.
Η δουλειά του Α. Μαρτσάκη μας έδωσε την ευκαιρία να δούμε κι άλλα πράγματα: Πώς ο λαός μας αντιστέκεται στον εχθρό και συγχρόνως σέβεται τον αντίπαλο, όχι απαραίτητα με τον όρο της αμοιβαιότητας. Όπως στους Πέρσες, ο Αισχύλος εκφράζει τα αισθήματα των αντιπάλων κατά τους Ελληνοπερσικούς πολέμους, στο δημοτικό μας τραγούδι δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Στα τραγούδια της συλλογής, τέτοιες αναφορές υπάρχουν, ενδεικτικά, στο τραγούδι του Θερίσσου, της μάχης του Λούλου, των Αρχανών, ενώ υπάρχει και τραγούδι που ιστορεί και διένεξη μεταξύ Τουρκοκρητικών.

Η προσπάθεια του Αντώνη Μαρτσάκη είναι ξεχωριστή, το βιβλίο, με την εμπεριστατωμένη εισαγωγή του Κ. Φουρναράκη μας δίδει μιαν ιστορία του 21 στην Κρήτη μέσα από το τραγούδι. Η επανάσταση δεν είναι ένα γεγονός απόμακρο, σελίδες κάποιας ιστορικής καταγραφής. Στην Κρήτη είναι βίωμα, είναι οικογενειακή παράδοση από γενιά σε γενιά, είναι παρούσα η Ιστορία, οι διαρκείς αγώνες, οι αγωνιστές είναι πρόσωπα οικεία, συγγενικά και μεις η συνέχειά τους. Θα πρέπει όμως να φανούμε κι εμείς αντάξιοί τους· Το χρέος μας αυτό, διπλό χρέος, απέναντι στους παλιούς μας και σ’ αυτούς που έρχονται, πρέπει να το εκπληρώσομε. Και το βιβλίο-ψηφιακός δίσκος του Αντώνη μας παρακινεί σ’ αυτό. Αντώνη σ’ ευχαριστούμε, καλοτάξιδο να είναι!

ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: ΜΟΝΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ Η ΜΟΧΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ;

Δε θα μπούμε στη συζήτηση για το αν ο τουρισμός είναι η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας. Αυτό που είναι σίγουρο, είναι πως μαζί με τη ναυτιλία είναι οι δυο μεγάλοι πυλώνες της οικονομίας μας, με τον πρωτογενή τομέα να περιορίζεται σε ένα 5% περίπου του ΑΕΠ και το δευτερογενή να βρίσκεται γύρω στο 16%.
Η πανδημία κατέδειξε τα όρια μιας οικονομίας που έχει ατροφική παραγωγή και βασίζεται στις υπηρεσίες, με ναυαρχίδα εδώ τον τουρισμό. Η κατανάλωση καλύπτεται από εισαγωγές, οπότε η κατάρρευση μιας κύριας πηγής εσόδων, όπως ο τουρισμός, μας υποχρεώνει σε κάποιες σκέψεις για το μέλλον.
Ένα ζήτημα είναι πού στηρίζεται ο τουρισμός μας. Αν στοχεύει στο να προσφέρει απλά ένα περιβάλλον ήλιου και θάλασσας σε κάποιους που θέλουν να ξεσκάσουν, χαμηλώνει τις προδιαγραφές του. Θα προσφέρει σκουπίδια για φαγητό, μπόμπες για ποτό, ώστε να μπορεί να προσελκύσει τουρίστες αλλά όχι περιηγητές που θα επισκέπτονται έναν τόπο με κριτήριο το ενδιαφέρον τους γι’ αυτόν. Και για να το κάμει, θα στραφεί σε προμηθευτές παντού όπου θα βρει φτηνότερα. Το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό σύστημα το επιτρέπει. Επομένως, ο τουριστικός πελάτης δε θα δοκιμάσει στο φαγητό την παραγωγή του τόπου που επισκέπτεται, αλλά κάποιου φτηνότερου. Θα χρησιμοποιήσει έπιπλα και εξοπλισμό εισαγωγής, που προμηθεύτηκε φτηνά ο επιχειρηματίας από την παγκόσμια αγορά. Και η αίσθηση που θα αποκομίσει από την Ελλάδα είναι ότι πρόκειται για ένα ειδυλλιακό σκηνικό εκτόνωσης.
Όμως έτσι χάνεται η μοναδικότητά του τόπου, γιατί ο τόπος είναι οι άνθρωποί του, η ιστορία του. Και, για να μπούμε στη λογική του επιχειρηματία, το σκηνικό μπορεί να το βρει κάποιος φτηνότερα. Πρέπει λοιπόν να εστιάσει αλλού ο τουρισμός μας για να συνεχίσει να υπάρχει και να προσφέρει στους απασχολούμενου σ’ αυτόν και στην εθνική οικονομία.
Κι εδώ, όπως και σε μια σειρά από θέματα, το κλειδί είναι η ταυτότητα. Το όμορφο τοπίο δεν έρχεται μόνο του. Είναι πρώτ’ απ’ όλα οι άνθρωποί του. Που διαμορφώθηκαν από τον τόπο στο διάβα των αιώνων, και τον διαμόρφωσαν σε μικρότερο βαθμό. Που προσάρμοσαν την αρχιτεκτονική τους στα υλικά που είναι διαθέσιμα και στο κλίμα. Που τρέφονται με αυτά που παράγει και υποστηρίζει η γη. Που πάλεψαν για να ζουν εδώ, που διαμόρφωσαν συνήθειες, μουσική και χορούς, που δημιούργησαν ένα σύστημα αξιών το οποίο καθορίζει τον τόπο. Άρα αυτός δεν είναι κάτι ουδέτερο, αλλά μια ταυτότητα συγκεκριμένη.

Την ταυτότητα αυτή θα πρέπει να μπορεί να τη βρει ο επισκέπτης σε κάθε του βήμα. Να γνωρίσει την ιστορία, τα έθιμα, τα προϊόντα, την κουλτούρα, τη μαγειρική… Κι εδώ έρχεται η οικονομία να συναντηθεί με τον τουρισμό. Γιατί ο επισκέπτης που θα ζητήσει να γνωρίσει τη χώρα, το λαό της, θα δοκιμάσει τις συνταγές της, θα αγοράσει χαρακτηριστικά προϊόντα, θα πάει στα γλέντια, θα δει τα μνημεία και θ’ αναρωτηθεί για την ιστορία τους, παλιά και νεότερη. Κι αυτό προϋποθέτει να υπάρχει τοπική παραγωγή.
Βέβαια, όταν οι ελίτ που διαχειρίζονται τις τύχες της χώρας περιφρονούν την ταυτότητά της, όταν δεν είναι σε θέση να χορέψουν ένα χορό της και ακούν τα πολιτισμικά υποπροϊόντα της δυτικής μουσικής, όταν οι ίδιοι ενθαρρύνουν τις εισαγωγές και αφήνουν τον πρωτογενή τομέα και τη μεταποίηση να σβήνουν, δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν αυτό το βασικό ζήτημα. Κι αφού αυτοί δε θα διαμορφώσουν μια τέτοια πολιτική στην οικονομία γενικά και στον τουρισμό ειδικότερα, πρέπει αυτή να τη διαμορφώσει ο λαός, υποκαθιστώντας τους στη διαμόρφωση στρατηγικής.
Στο μεταξύ, η τελευταία τάση του τουρισμού σα βιομηχανία, είναι να τονίζει την «εμπειρία», δηλαδή τα ταυτοτικά χαρακτηριστικά του τουρισμού. Για παράδειγμα, το Airbnb, έχει πλέον ιδιαίτερη κατηγορία, πέραν των καταλυμάτων, που τιτλοφορείται «Εμπειρίες», η οποία στοχεύει ακριβώς στο να προσφέρει στον επισκέπτη μια γεύση από την ιδιαιτερότητα του τόπου προορισμού του. Εδώ λοιπόν έρχεται η ανάγκη για μιαν ενδογενή παραγωγική ανασυγκρότηση, που θα συναντήσει τις τάσεις στον τουρισμό. Η σύνδεση βέβαια του τουρισμού με την τοπική παραγωγή δε θα έπρεπε να γίνει επειδή έτσι είναι οι διεθνείς τάσεις, αλλά γιατί μια οικονομία θα πρέπει να στηρίζεται στη δική της παραγωγή και πάνω σ΄ αυτή να χτίζει κι άλλους τομείς της οικονομίας. Αλλά έστω κι έτσι, μπορεί ο τουρισμός να αποτελέσει ένα μοχλό επανεκκίνησης της παραγωγής.
Βασικό στοιχείο σε αυτή την προσπάθεια είναι η σύνδεση του πρωτογενούς τομέα με τα καταλύματα και την εστίαση στον τουρισμό. Η μοναδικότητα της χώρας θα φανεί και από το φαγητό, όπου θα προσφέρονται συνταγές με ντόπια προϊόντα, επενδύοντας στην αυθεντικότητα ως πόλο έλξης. Ήδη, η προσπάθεια για Ελληνικό Πρωινό και η αντίστοιχη με εστιατόρια που στηρίζονται σε ντόπιες πρώτες ύλες, έχει ανταπόκριση με αυξητικές τάσεις. Αλλά αυτό δεν αρκεί. Στόχος πρέπει να είναι οι μονάδες εξοπλισμένες σε όλο τους το φάσμα από εγχώριες δημιουργίες, από την επίπλωση μέχρι τον ηλιακό θερμοσίφωνα.
Ευτυχώς, η μικρομεσαία δομή του ελληνικού τουρισμού, επέτρεψε στους απασχολούμενους σε αυτόν να αντέξουν την καταστροφή της πανδημίας και να προσβλέπουν σε μιαν αντιστροφή φέτος του κλίματος. Μόνο όμως αν συνδυαστεί με τη σύνδεσή του με την υπόλοιπη οικονομική και πολιτιστική δημιουργία θα αποκτήσει βάσεις τόσο στέρεες, ώστε η κρίση στον τουρισμό να μη συνεπάγεται και κρίση στην οικονομία και την πατρίδα συνολικά.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ KAI ΤΟ 1821, ΚΑΙ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ

Φέτος είναι χρονιά επετειακή, καθώς συμπληρώνονται τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, μιαν επανάσταση από τις πολλές που έκαμαν οι Έλληνες ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Αυτή όμως ήταν η πρώτη που είχε ένα εν μέρει θετικό αποτέλεσμα, καθώς ένα μικρό τμήμα του Ελληνισμού απελευθερώθηκε, δημιουργώντας το πρώτο Ελληνικό κράτος μετά το Βυζάντιο. Η σημασία της λοιπόν είναι τεράστια, καθώς μετά απ’ αυτήν αρκετοί Έλληνες είχαν πια μια χώρα που διαφέντευαν, ενώ οι υπόδουλοι είχαν κάπου να προσβλέπουν.
Αυτό είναι σαφές κι από την αλλαγή του προτάγματος σε όλες τις επαναστατικές ενέργειες του Ελληνισμού μετά από το 1830: Το «Ελευθερία ή Θάνατος« δεν αρκεί, η Ελευθερία δε νοείται παρά μόνο ως Ένωση με το ελλαδικό κράτος. «Ένωση ή Θάνατος» λοιπόν από κει και πέρα, είτε πρόκειται για τα Επτάνησα, την Κρήτη ή την Κύπρο.
Η Κρήτη βέβαια, δε θα έπρεπε κανονικά να περιμένει 90 χρόνια ακόμα για να πανηγυρίσει την Ελευθερία της. Τόσο το προ του 1821 παρελθόν της, όσο και η λυσσώδης συμμετοχή της στην επανάσταση που οδήγησε στη δημιουργία του Ελλαδικού κράτους, της έδιδαν κάθε δικαίωμα να είναι κι αυτή μέσα στα όριά του.
Η Κρήτη ήταν από τις περιοχές που αποκόπηκαν από τον εθνικό κορμό πολύ νωρίς, όταν το 1204 παραχωρήθηκε στους Ενετούς. Για να έχομε κάποιο μέτρο σύγκρισης, η Καππαδοκία ήταν τότε ήδη υπόδουλη, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κρατούσε ελεύθερο τον Πόντο, το Δεσποτάτο της Ηπείρου περιλάμβανε ολόκληρη την Ήπειρο και εδάφη βόρεια και νότια αυτής και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας δρούσε ως απευθείας κληρονόμος της Κωνσταντινούπολης και ήταν αυτή που την ανέκτησε.
Η Κρήτη δεν ησύχασε στους εφτά αιώνες της Ενετικής και Τουρκικής σκλαβιάς. Ακόμα κι όταν χάθηκε, το 1453, η κρατική υπόσταση του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη, η αντίσταση συνεχίστηκε στο πεδίο της ταυτότητας και του πνεύματος, αλλά υπήρξαν κι ένοπλες απόπειρες, όπως η επανάσταση του Κανδανολέοντος.
Εικοσιεπτά επαναστάσεις μετρά η Κρήτη κατά των Ενετών και περισσότερα τοπικά κινήματα αντίστασης, με κορυφαία ίσως στιγμή την εξέγερση του Αγ. Τίτου τον 14ο αιώνα, όπου μια συμμαχία του ντόπιου πληθυσμού με τους Ενετικής καταγωγής κατοίκους κατέλυσε τις ενετικές αρχές και ίδρυσε ανεξάρτητο κράτος με το ορθόδοξο δόγμα ως επίσημη θρησκεία, «την ιεροτάτην των ιθαγενών γραικικήν», όπως ανέφερε η διακήρυξη της επανάστασης.
Μετά την Άλωση, η συνομωσία του Σήφη Βλαστού, που προδόθηκε και δεν εξελίχθηκε σε επανάσταση, δείχνει την επιθυμία των συνομωτών ώστε η Κρήτη, που ήταν πια η μόνη ελληνική περιοχή με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό, μπολιασμένο και από πρόσφυγες από την Πόλη, να καταστεί διάδοχο Βυζαντινό κράτος.
Η Κρήτη συμμετέχει, με τα Σφακιά, στα Ορλωφικά, την πανελλήνια επανάσταση του 1770, ενώ πληθώρα Κρητικών μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Και το Μάιο του 21 στη Θυμιανή Παναγία Κομητάδων Σφακίων, κήρυξε την επανάσταση, επιδιδόμενη σ’ ένα τιτάνιο αγώνα. Η Κρήτη χρηματοδότησε η ίδια τον Αγώνα με σημαντική συνεισφορά της εκκλησίας, καθώς δεν έφτασαν εκεί τα ξένα δάνεια. Στον εμφύλιο δε συμμετείχε, και μέχρι τέλους αγωνίστηκε με αμείωτη ενέργεια για μιαν απελευθέρωση που δεν ήρθε. Στο πρωτόκολλο του Λονδίνου του Φεβρουαρίου 1830, αναφέρεται πως ότι «Αι σύμμαχοι δυνάμεις δεν δύνανται να αποδεχθώσι το δίκαιον της μεσολαβήσεως του άρχοντος της Ελλάδος ηγεμόνος ως προς τον τρόπον με τον οποίον μετέρχεται η Τουρκική Κυβέρνησις την εξουσίαν της εις την Κρήτην και την Σάμον. Αι νήσοι ταύται πρέπει να μένωσιν υπό την κυριότητα της Πόρτας και να είναι ανεξάρτητοι από την νέαν Δύναμιν ήτις συνεφωνήθη να συστηθή εν τη Ελλάδι».
Η απογοήτευση των Κρητών με αυτή την εξέλιξη πυροδότησε διαρκείς επαναστάσεις κατά το 19ο αιώνα, με αναθεωρημένο στόχο την επανένωση με τον ελεύθερο εθνικό κορμό. Σχεδόν ανά δέκα χρόνια οι Κρήτες ξεσηκώνονται, ενώ και ως «Αυτόνομος Πολιτεία» τον 20ο αιώνα συνέχισαν να εξεγείρονται για την Ένωση, και εξήγαγαν την επανάσταση στη Μακεδονία κι άλλες υπόδουλες περιοχές, πριν ακόμα ενωθούν με την Ελλάδα.
Η Κρήτη λοιπόν, συμπυκνώνει το επαναστατικό όραμα του σκλαβωμένου Ελληνισμού, το οποίο έφερε στα άκρα με πράξεις ηρωισμού, αντίστασης, αυτοθυσίας. Και μας θυμίζει πως η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση δεν πρέπει να λειτουργεί εφησυχαστικά, ούτε να περιορίζεται σε μιαν αντίληψη περί τετρακοσίων χρόνων δουλείας, αφού για πολλές περιοχές η σκλαβιά κράτησε περισσότερο -και για κάποιες κρατάει ακόμα. Το παράδειγμα της Κρήτης μας δείχνει ακόμα πως η επέτειος προσφέρεται για αναστοχασμό και εγρήγορση, πως τίποτα δεν είναι δεδομένο, και πως οι διαρκείς τουρκικές αμφισβητήσεις πρέπει να έχουν τις ίδιες απαντήσεις που η ιστορική μας εμπειρία και πνεύμα αντίστασης έχουν δώσει από πολύ πιο δύσκολες εποχές…

Φέτος είναι χρονιά επετειακή, καθώς συμπληρώνονται τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821, μιαν επανάσταση από τις πολλές που έκαμαν οι Έλληνες ενάντια στον τουρκικό ζυγό. Αυτή όμως ήταν η πρώτη που είχε ένα εν μέρει θετικό αποτέλεσμα, καθώς ένα μικρό τμήμα του Ελληνισμού απελευθερώθηκε, δημιουργώντας το πρώτο Ελληνικό κράτος μετά το Βυζάντιο. Η σημασία της λοιπόν είναι τεράστια, καθώς μετά απ’ αυτήν αρκετοί Έλληνες είχαν πια μια χώρα που διαφέντευαν, ενώ οι υπόδουλοι είχαν κάπου να προσβλέπουν.

Αυτό είναι σαφές κι από την αλλαγή του προτάγματος σε όλες τις επαναστατικές ενέργειες του Ελληνισμού μετά από το 1830: Το «Ελευθερία ή Θάνατος« δεν αρκεί, η Ελευθερία δε νοείται παρά μόνο ως Ένωση με το ελλαδικό κράτος. «Ένωση ή Θάνατος» λοιπόν από κει και πέρα, είτε πρόκειται για τα Επτάνησα, την Κρήτη ή την Κύπρο.

Η Κρήτη βέβαια, δε θα έπρεπε κανονικά να περιμένει 90 χρόνια ακόμα για να πανηγυρίσει την Ελευθερία της. Τόσο το προ του 1821 παρελθόν της, όσο και η λυσσώδης συμμετοχή της στην επανάσταση που οδήγησε στη δημιουργία του Ελλαδικού κράτους, της έδιδαν κάθε δικαίωμα να είναι κι αυτή μέσα στα όριά του.

Η Κρήτη ήταν από τις περιοχές που αποκόπηκαν από τον εθνικό κορμό πολύ νωρίς, όταν το 1204 παραχωρήθηκε στους Ενετούς. Για να έχομε κάποιο μέτρο σύγκρισης, η Καππαδοκία ήταν τότε ήδη υπόδουλη, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας κρατούσε ελεύθερο τον Πόντο, το Δεσποτάτο της Ηπείρου περιλάμβανε ολόκληρη την Ήπειρο και εδάφη βόρεια και νότια αυτής και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας δρούσε ως απευθείας κληρονόμος της Κωνσταντινούπολης και ήταν αυτή που την ανέκτησε.

Η Κρήτη δεν ησύχασε στους εφτά αιώνες της Ενετικής και Τουρκικής σκλαβιάς. Ακόμα κι όταν χάθηκε, το 1453, η κρατική υπόσταση του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη, η αντίσταση συνεχίστηκε στο πεδίο της ταυτότητας και του πνεύματος, αλλά υπήρξαν κι ένοπλες απόπειρες, όπως η επανάσταση του Κανδανολέοντος.

Εικοσιεπτά επαναστάσεις μετρά η Κρήτη κατά των Ενετών και περισσότερα τοπικά κινήματα αντίστασης, με κορυφαία ίσως στιγμή την εξέγερση του Αγ. Τίτου τον 14^ο αιώνα, όπου μια συμμαχία του ντόπιου πληθυσμού με τους Ενετικής καταγωγής κατοίκους κατέλυσε τις ενετικές αρχές και ίδρυσε ανεξάρτητο κράτος με το ορθόδοξο δόγμα ως επίσημη θρησκεία, «την ιεροτάτην των ιθαγενών γραικικήν», όπως ανέφερε η διακήρυξη της επανάστασης.

Μετά την Άλωση, η συνομωσία του Σήφη Βλαστού, που προδόθηκε και δεν εξελίχθηκε σε επανάσταση, δείχνει την επιθυμία των συνομωτών ώστε η Κρήτη, που ήταν πια η μόνη ελληνική περιοχή με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό, μπολιασμένο και από πρόσφυγες από την Πόλη, να καταστεί διάδοχο Βυζαντινό κράτος.

Η Κρήτη συμμετέχει, με τα Σφακιά, στα Ορλωφικά, την πανελλήνια επανάσταση του 1770, ενώ πληθώρα Κρητικών μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Και το Μάιο του 21 στη Θυμιανή Παναγία Κομητάδων Σφακίων, κήρυξε την επανάσταση, επιδιδόμενη σ’ ένα τιτάνιο αγώνα. Η Κρήτη χρηματοδότησε η ίδια τον Αγώνα με σημαντική συνεισφορά της εκκλησίας, καθώς δεν έφτασαν εκεί τα ξένα δάνεια. Στον εμφύλιο δε συμμετείχε, και  μέχρι τέλους αγωνίστηκε με αμείωτη ενέργεια για μιαν απελευθέρωση που δεν ήρθε. Στο πρωτόκολλο του Λονδίνου του Φεβρουαρίου 1830, αναφέρεται πως ότι «Αι σύμμαχοι δυνάμεις δεν δύνανται να αποδεχθώσι το δίκαιον της μεσολαβήσεως του άρχοντος της Ελλάδος ηγεμόνος ως προς τον τρόπον με τον οποίον μετέρχεται η Τουρκική Κυβέρνησις την εξουσίαν της εις την Κρήτην και την Σάμον. Αι νήσοι ταύται πρέπει να μένωσιν υπό την κυριότητα της Πόρτας και να είναι ανεξάρτητοι από την νέαν Δύναμιν ήτις συνεφωνήθη να συστηθή εν τη Ελλάδι».

Η απογοήτευση των Κρητών με αυτή την εξέλιξη πυροδότησε διαρκείς επαναστάσεις κατά το 19^ο αιώνα, με αναθεωρημένο στόχο την επανένωση με τον ελεύθερο εθνικό κορμό. Σχεδόν ανά δέκα χρόνια οι Κρήτες ξεσηκώνονται, ενώ και ως «Αυτόνομος Πολιτεία» τον 20^ο αιώνα συνέχισαν να εξεγείρονται για την Ένωση, και εξήγαγαν την επανάσταση στη Μακεδονία κι άλλες υπόδουλες περιοχές, πριν ακόμα ενωθούν με την Ελλάδα.

Η Κρήτη λοιπόν, συμπυκνώνει το επαναστατικό όραμα του σκλαβωμένου Ελληνισμού, το οποίο έφερε στα άκρα με πράξεις ηρωισμού, αντίστασης, αυτοθυσίας. Και μας θυμίζει πως η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση δεν πρέπει να λειτουργεί εφησυχαστικά, ούτε να περιορίζεται σε μιαν αντίληψη περί τετρακοσίων χρόνων δουλείας, αφού για πολλές περιοχές η σκλαβιά κράτησε περισσότερο -και για κάποιες κρατάει ακόμα. Το παράδειγμα της Κρήτης μας δείχνει ακόμα πως η επέτειος προσφέρεται για αναστοχασμό και εγρήγορση, πως τίποτα δεν είναι δεδομένο, και πως οι διαρκείς τουρκικές αμφισβητήσεις πρέπει να έχουν τις ίδιες απαντήσεις που η ιστορική μας εμπειρία και πνεύμα αντίστασης έχουν δώσει από πολύ πιο δύσκολες εποχές…

ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ: ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ;

Συνηθίζομε, όταν μιλούμε για πρωτογενή τομέα, να εννοούμε τη γεωργική, κτηνοτροφική, αλιευτική παραγωγή καθεαυτή και να υπολογίζομε την αξία της για τον παραγωγό στην τιμή που το αγοράζει ο χονδρέμπορος. Αυτό είναι κατ’ αρχήν σωστό. Όμως αφενός αποκρύπτει την προστιθέμενη αξία που μπορεί να έχει σε μια τελική μεταποιημένη μορφή, αφετέρου καταδεικνύει ότι δεν υπάρχει μια τέτοια διαδικασία μεταποίησης στην Ελλάδα στο μέγεθος που θα δικαιολογούσε η παραγόμενη ποσότητα. Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε σε άρθρο του το Μάιο 2020 στο αγροτικό περιοδικό Agrenda ο βουλευτής Μ. Λαζαρίδης, o πρωτογενής τομέας ανέρχεται σε 11 δις, ήτοι 5,1% του ΑΕΠ, οι επιδοτήσεις του ανέρχονται σε 2 δις (1% ΑΕΠ) και η μεταποίησή του προϊόντος σε ακόμα 12 δις, δηλαδή 5,2% του ΑΕΠ. Στο ίδιο κείμενο τονίζεται πως τα στοιχεία αυτά είναι διπλάσια του ευρωπαϊκού μέσου όρου αλλά υπολείπονται σημαντικά των αντίστοιχων στοιχείων των χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου, που έχουν παρόμοια δομή και προϋποθέσεις με την Ελλάδα.

Αν σκεφτούμε δε ότι το 1970 ο πρωτογενής τομέας ήταν 14% του ΑΕΠ, μπορούμε να δούμε πώς μειώθηκε στη διάρκεια των χρόνων η παραγωγή. Η αύξηση των υπηρεσιών, ιδίως του τουρισμού, δεν επαρκεί για να εξηγήσει τη μείωση αυτή, καθώς παρίσταται η ανάγκη διατροφής περισσότερων ανθρώπων, οπότε μια οικονομία που προσανατολίζεται στην αυτάρκεια θα ζητούσε να καλύψει τέτοιες ανάγκες από την παραγωγή της αυξάνοντάς την. Από την άλλη, από την κρίση και μετά ο πρωτογενής τομέας παρουσίασε αύξηση, αν υπολογίσει κανείς ότι το 2010, έτος έναρξης της κρίσης, η συμβολή του στο ΑΕΠ είχε πέσει στο 4,5% του ΑΕΠ, δηλαδή παρουσίασε αύξηση 0,6%. Βέβαια, αυτό δεν αντανακλά απαραίτητα μιαν ουσιαστική αύξηση, αλλά είναι απόρροια και του ότι παρατηρήθηκε μείωση των υπόλοιπων τομέων της οικονομίας, οπότε το σχετικό μερίδιο της αγροτικής παραγωγής φάνηκε να αυξάνεται σε μια συρρικνωμένη πίτα. Οι ιδιαίτερες συνθήκες της κρίσης οδήγησαν και στην αύξηση του αριθμού αυτών που δηλώνουν κατ’ επάγγελμα αγρότες.

Στον πρωτογενή τομέα έχομε δύο σημεία παθογένειας: Το πρώτο είναι ότι εγκαταλείπεται η παραγωγή, η καλλιέργεια, και τείνει να αντικατασταθεί με εισαγωγές. Το δεύτερο είναι ότι η όποια παραγωγή, προσεγγίζεται στη χύμα εκδοχή της και δεν υπάρχει μια στροφή στην τυποποίηση. Τα δύο λειτουργούν σα φαύλος κύκλος. Η χαμηλή χύμα τιμή καθιστά ασύμφορη την καλλιέργεια (ή την περιορίζει στο ελάχιστο σημείο που θα δικαιολογούσε επιδότηση, η οποία λαμβάνεται συχνά βάσει παραποιημένων μεγεθών και επίσης συχνά δε χρησιμοποιείται για το σκοπό που λαμβάνεται). Η ασύμφορη καλλιέργεια εγκαταλείπεται. Η παραγωγή μειώνεται. Προς κάλυψή της καταφεύγομε στις εισαγωγές, οπότε διογκώνεται το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο ακόμα και σε τομείς που θα μπορούσε η Ελλάδα να πλησιάσει την αυτάρκεια. Αυτό οδηγεί και σε μείωση του πρωτογενούς τομέα, και σε μειωμένη απόδοση στους απασχολούμενους σε αυτόν. Το παρακάτω διάγραμμα δείχνει την απόδοσή του ανά εργαζόμενο ως τη χαμηλότερη διαχρονικά στην Ελληνική οικονομία.

(Πηγή: άρθρο του Περικλή Γκόγα, Αναπληρωτή Καθηγητή Οικονομικής Ανάλυσης και Διεθνών Οικονομικών, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, 26/10/2017, δημοσιευμένο στη Huffington Post)

Σημαίνει αυτό πως ο πρωτογενής τομέας είναι μη προσοδοφόρος; Ας δούμε μιαν υπόθεση εργασίας με οδηγό το λάδι στον κατωτέρω πίνακα (από την ιστοσελίδα ypaithros.gr, Έρευνα ελαιόλαδο: Με δυσκολίες αλλά και ευκαιρίες εξελίσσεται η αγορά ελαιοκομικών προϊόντων, Γ. Τσιφόρος, 13.5.2020):

Χώρες προορισμού	Αξία (χιλ.ευρώ)	Ποσότητα (τόνοι)	Μέση τιμή (€/κιλό)
Ιταλία	107.811	39.944	2,70
Γερμανία	47.215	9.939	4,75
ΗΠΑ	35.617	8.661	4,11
Αυστρία	13.067	2.499	5,23
Γαλλία	6.698	1.362	4,92
Καναδάς	6.440	1.715	3,76
Ην. Βασίλειο	6.293	1.508	4,17
Ελβετία	5.125	852	6,02
Κύπρος	4.744	1.432	3,31
Σ. Βέλγιο	4.560	935	4,88
Πολωνία	3.976	732	5,43
Ιαπωνία	3.647	695	5,25
Αυστραλία	3.375	929	3,63
Ολλανδία	2.677	534	5,01
Τσεχία	2.367	508	4,56
Σουηδία	2.356	536	4,40
Ισπανία	2.028	651	3,12
Ουκρανία	1.964	379	5,18
Ην. Αρ. Εμιράτα	1.949	495	3,94
Νορβηγία	1.891	309	6,12
Λοιπές	26.632	5.389	4,52
Σύνολο	290.432	80.504	3,61

Από παραγωγή 80.000 τόνων εξαιρετικού παρθένου ελαιολάδου που εξήχθη το 2019, εξαγάγαμε στην Ιταλία χύμα το μισό, ήτοι 40.000 τόνους, σε τιμή 2,70€/λίτρο. Αν το 2,70 είναι η τιμή που εισπράττει ο χονδρέμπορος, ο παραγωγός εισέπραξε ακόμα λιγότερο. Δυστυχώς, η συζήτηση για το λάδι σε επίπεδο παραγωγών γίνεται στο επίπεδο αυτών των τιμών, κι αν ξεπεράσει τα 2,50€ ο παραγωγός είναι ευχαριστημένος, πράγμα που δείχνει πόσο χαμηλά έχει τεθεί ο πήχυς. Το παράδειγμα της Ιταλίας θα μας δείξει έναν άλλο δρόμο. Η Ιταλία είναι η μεγαλύτερη εξαγωγός χώρα ελαιολάδου στον κόσμο. Συγχρόνως είναι και η μεγαλύτερη εισαγωγός, δηλαδή η παραγωγή της δεν αρκεί για να καλύψει την πελατεία της και εισάγει από τρίτες ελαιοπαραγωγούς χώρες προϊόν, το οποίο τυποποιεί και πωλεί σαν ιταλικό. Οι τιμές εκεί ξεπερνούν σταθερά τα 12$/λίτρο, φτάνοντας και πάνω από τα 64$/λίτρο (ενδεικτικά https://www.olioandolive.com/italian_extra_virgin_olive_oil_s/1826.htm, https://www.insicilia.com/en/171-sale-italian-extra-virgin-olive-oil). Σ’ αυτή την υπεραξία συντελούν μια σειρά κλάδοι, καθώς η τυποποίηση ανεβάζει θεαματικά την αξία του προϊόντος, την οποία καρπώνεται η χώρα που τυποποιεί κι όχι η παραγωγός, αποτελεί όμως παράδειγμα του τί πρέπει να γίνει στη χώρα μας. Την υπεραξία δημιουργούν και μοιράζονται μια σειρά επαγγελματίες που εμπλέκονται στην αλυσίδα αυτήν, όπως ο γραφίστας που θα φτιάξει το λογότυπο, ο κατασκευαστής της φιάλης ή άλλης συσκευασίας, ο εμφιαλωτής, ο ετικετάς που θα κολλήσει τη γραφική παράσταση και τα διατροφικά στοιχεία στη συσκευασία, ο διαφημιστής κλπ και απομένει ένα σημαντικό περιθώριο κέρδους για τον παραγωγό που τυποποιεί. Δεν αποτελεί προϋπόθεση για μια χώρα που τυποποιεί/μεταποιεί να είναι και παραγωγός, κι αυτό μπορούμε να το αποτιμήσουμε επαρκώς αν σκεφτούμε πόσες φυτείες κακάο υπάρχουν στην Ελβετία ή το Βέλγιο, τις κατεξοχήν χώρες που ελέγχουν την αγορά της σοκολάτας παγκοσμίως!

Ο μονόδρομος λοιπόν για την αγροτική παραγωγή είναι να ελέγξουν οι παραγωγοί την τυποποίηση/μεταποίηση και διάθεση του προϊόντος τους. Το θέμα της τυποποίησης δεν απαιτεί να έχει κάποιος αντίστοιχη εγκατάσταση, που πιθανόν να μη δικαιολογείται από μια μικρή σε ατομικό επίπεδο παραγωγή. Μπορούν βέβαια περισσότεροι, ως συνεταιρισμός ή ως ομάδα παραγωγών να αποκτήσουν εφόσον τα αθροιστικά τους μεγέθη το επιτρέπουν. Μπορεί όμως κάποιος και μόνος του να απευθυνθεί σε τυποποιητήριο τρίτου που θα αναλάβει εργολαβικά την τυποποίηση, με τον παραγωγό να εισφέρει το προϊόν και ενίοτε τον περιέκτη και τον εργολάβο να αναλαμβάνει την πλήρωση του περιέκτη και ενίοτε την επίθεση των ετικετών κλπ.

Το θέμα της διάθεσης είναι υπαρκτό. Όμως μπορούν να ανοίξουν αγορές και με τη διάθεση στους ξένους επισκέπτες της Ελλάδας, οι οποίοι θα συναντήσουν το τυποποιημένο προϊόν εδώ και θα το διαφημίσουν στην πατρίδα τους, και με το άνοιγμα αγορών του εξωτερικού. Το ελληνικό προϊόν του πρωτογενούς τομέα δεν είναι φτηνό και δε μπορεί να ανταγωνιστεί τα φτηνότερα προϊόντα άλλων χωρών, όμως δεν είναι αυτοί οι ανταγωνιστές μας ούτε στοχεύομε στο ίδιο καταναλωτικό κοινό. Τα ελληνικά προϊόντα, πρέπει να εισέρχονται σε νέες αγορές ως πρώτης ποιότητας (premium, delicatessen) και να απευθύνονται σε ένα κοινό που να είναι συνειδητοποιημένο και να διατίθεται να ξοδέψει περισσότερα για μια ποιοτική διατροφή. Υπάρχει πάντα η επιφύλαξη ότι δεν έχουμε τις ποσότητες εκείνες που θα κάλυπταν την ξένη αγορά, ιδίως Κίνα και Ινδία. Όμως δε θα πρέπει να σκεφτόμαστε πως στόχος είναι η κάλυψη ολόκληρης της αγοράς αυτών των χωρών, αλλά ένα μέρος τους μικρό ποσοστιαία αλλά και πάλι ικανό να απορροφήσει την ακριβή και ποιοτικά υπέρτερη παραγωγή μας.

Εδώ βέβαια απαιτείται να υπάρχει μια στήριξη από το κράτος. Υπάρχουν οι εμπορικοί ακόλουθοι στις πρεσβείες μας και το Enterprise Greece, ο πρώην Οργανισμός Προώθησης Εξαγωγών. Υπάρχουν και τα επιμελητήρια που υποδεικνύουν ευκαιρίες για συνεργασία με ξένους οίκους που φτάνουν σε αυτά. Απαιτείται όμως κάτι παραπάνω και από πλευράς Πολιτείας και από πλευράς παραγωγών.

Η Πολιτεία θα πρέπει να μπορεί να προσφέρει μιαν υποδομή με μηδενική γραφειοκρατία και παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών και καθοδήγησης για τον παραγωγό που θέλει να τυποποιήσει, μεταποιήσει, εξαγάγει τα προϊόντα του. Θα πρέπει επίσης να υπάρξει μια συντονισμένη δραστηριότητα που θα καταγράψει μια σειρά από προϊόντα δεκτικά κατοχύρωσης ως ΠΓΕ (Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη), ΠΟΠ (Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης), ΓΕ (Γεωγραφική Ένδειξη για αλκοολούχα), ΕΠΠΕ (Ειδικά Παραδοσιακά Προϊόντα Εγγυημένα) κλπ. Αυτό από μόνο του κινητοποιεί μια διαδικασία που περιλαμβάνει μεγάλο φάσμα εμπλεκομένων: Την τοπική αυτοδιοίκηση, τις υπηρεσίες του Υπουργείου, τα πανεπιστήμια που θα κληθούν να κάμουν έρευνα ώστε να στοιχειοθετηθεί η κατοχύρωση, τις τοπικές ενώσεις, συνεταιρισμούς και μεμονωμένους παραγωγούς στις εκμεταλλεύσεις και προϊόντα των οποίων θα διενεργηθούν οι έρευνες. Δηλαδή συνδέεται η παραγωγή με τα ΑΕΙ, κινητοποιείται ο διοικητικός μηχανισμός και δημιουργείται ένα υπόστρωμα που προσθέτει αξία στο παραγόμενο προϊόν. Αυτό με τη σειρά του δημιουργεί κίνητρο στον παραγωγό να ασχοληθεί, και οδηγεί σε αύξηση της παραγωγής, του κέρδους του, και μπορεί να αντιστρέψει τη φθίνουσα πορεία της παραγωγικότητας στον πρωτογενή τομέα, να αυξήσει το μερίδιό του στο ΑΕΠ και να αυξήσει και τις συνέργειές του με το δευτερογενή τομέα ώστε και αθροιστικά να κερδίσουν μερίδιο στο ΑΕΠ.

Κι εδώ θα πρέπει να γίνει συνείδηση πως η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας (από καλλιεργητικές εφαρμογές μέχρι ηλεκτρονικό κατάστημα) και η τυποποίηση είναι μονόδρομος για τον παραγωγό.  Απαιτεί κόπο στο στήσιμό της αλλά εάν υποστεί κάποιος τη βάσανο της διαδικασίας αυτής μια φορά, θα την έχει δρομολογήσει σε μόνιμη βάση. Όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν πρόκειται για απλή διαδικασία. Εμπλέκονται οι προαναφερθείσες ειδικότητες κι άλλες ακόμα, τις οποίους πρέπει να συντονίσει ο παραγωγός ή η ομάδα/ένωση/συνεταιρισμός που προχωρά στην τυποποίηση. Σε περίπτωση μεταποίησης, δηλαδή στη δημιουργία νέου προϊόντος του διατροφικού, φαρμακευτικού, κοσμετολογικού κλπ τομέα που θα έχει σα βάση το παραγόμενο προϊόν, περαιτέρω ειδικότητες και φορείς εμπλέκονται, όπως κέντρα ερευνών (ΑΕΙ, Ιδρύματα, εργαστήρια). Φορείς αδειοδοτήσεων χρειάζεται να εμπλακούν από την πλευρά της διοίκησης, δημιουργώντας μια κατάσταση που απαιτεί χρόνο και έξοδα, αλλά και προσωπική ενασχόληση.

Ένας ακόμα ανασταλτικός παράγοντας σε μια τέτοια προσπάθεια, είναι σε αρκετές περιπτώσεις ο ίδιος ο παραγωγός. Ακόμα κι αν έχει ξεπεράσει το στάδιο των επιδοτήσεων ως αυτοσκοπό και τις εντάσσει σε ένα παραγωγικό σχέδιο, έχει συνηθίσει να συναλλάσσεται με το χονδρέμπορο σε βάση χύμα διάθεσης της παραγωγής. Πολλές φορές δεν είναι εξοικειωμένος με το όλο φάσμα των εργασιών που απαιτούνται μέχρι να φτάσει στην τυποποίηση και αποθαρρύνεται είτε στην αρχή, είτε στην πορεία. Βρίσκεται σε μιαν αδράνεια που προκαλεί μια παγιωμένη κατάσταση και τον ξεβολεύει να βγει από αυτήν, ακόμα και αν τα κίνητρα υπάρχουν. Και να ενδιαφέρεται θεωρητικά, όταν έρθει η ώρα της πράξης διστάζει να προχωρήσει. Εδώ θα πρέπει να υπάρξει συνειδητοποίηση, βούληση και ενίοτε συντονισμένη δράση με άλλους παραγωγούς. Και αυτό όμως δημιουργεί επιφυλάξεις, καθώς πέραν ορισμένων φωτεινών εξαιρέσεων, η συλλογική δράση έχει αποκτήσει κακό όνομα, λόγω των αποτυχιών πολλών συνεταιρισμών, ενώ και η συνεννόηση μεταξύ περισσότερων προσκρούει σε εγωισμούς και προσωπικές θεωρήσεις και επιδιώξεις που δε μπορούν να εναρμονιστούν με μια κοινή πορεία.

Σε όλα αυτά δεν υπάρχουν μαγικά ραβδιά που θα μεταμορφώσουν τη Διοίκηση σε αποτελεσματική, οραματική και φιλική στον πολίτη και τους παραγωγούς σε επιχειρηματίες και συνεταιριστές. Χρειάζεται από κάπου να αρχίσει κανείς, κι αυτό θα είναι από μεμονωμένες περιπτώσεις με όραμα και σχέδιο, που θα έχουν άποψη για το πώς θέλουν να κινηθούν και θα μπορέσουν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους με την απαραίτητη υπομονή και επιμονή. Στην πορεία θα αποκτήσουν τις γνώσεις και με τα λάθη που θα κάμουν θα καταλήξουν στο πώς θα διαμορφωθεί η προσπάθειά τους και το τελικό προϊόν. Κι αν μπορούν να συνεννοηθούν με κάποιους ακόμα, μπορούν να φτιάξουν κάτι πιο μεγάλο, κατά προτίμηση σιγά σιγά, με μετρημένα βήματα που το επόμενο θα προέρχεται από τη σταθερότητα και αποδοτικότητα του προηγούμενου. Μια άλλη προσέγγιση θα ήταν βέβαια να πάνε κατευθείαν σε κάτι μεγάλο, πχ Ομάδα παραγωγών ή Συνεταιρισμό, όμως η εμπειρία έχει δείξει πως κάτι που ξεκινά με υψηλούς στόχους αλλά δίχως να έχουν δοκιμαστεί στην πράξη οι σχέσεις και οι συμπεριφορές, αποδυναμώνεται στην πορεία όταν αυτά εκδηλώνονται. Ίσως μια σταδιακή αναβάθμιση της συνεργασίας βάσει των θετικών αποτελεσμάτων του προηγούμενου σταδίου να είναι πιο συμβατή στη νοοτροπία του Έλληνα παραγωγού.

Χρειάζεται ακόμα, μια συλλογική δράση που θα υποκαταστήσει τον αργό και εχθρικό κρατικό μηχανισμό, μέχρι εκεί που είναι αυτό αντικειμενικά αλλά και υποκειμενικά εφικτό. Η δημιουργία ενός δικτύου αλληλοενημέρωσης για κάποια θέματα πχ τυποποίηση, εξαγωγές κλπ μπορεί να υποκαταστήσει την έλλειψη επαρκούς συμβουλευτικής από το κράτος και να δημιουργήσει συνέργειες. Σε πρώτη φάση αυτό θα φαντάζει αναποτελεσματικό καθώς πολύ λίγοι θα εμπλέκονται, όμως η σταδιακή επέκταση του δικτύου και η τεχνογνωσία που θα αποκτάται, αρχικά σε αργό ρυθμό και στη συνέχεια εκθετικά, θα διευκολύνει την πρόσβαση περισσότερων στην αγορά. Η Ελληνική ιδιαιτερότητα του κατακερματισμού του κλήρου και των πολλών μικρών εκμεταλλεύσεων, που καταγράφεται σαν αρνητικό στοιχείο και στην έκθεση Πισσαρίδη, μπορεί εδώ να αντισταθμίσει, μέσα από τις συνέργειες που θα αναπτυχθούν, το μειονέκτημα που της αποδίδεται λόγω αδυναμίας οικονομιών κλίμακος. Και βέβαια οι συνέργειες δεν περιορίζονται στο δίκτυο που προαναφέρθηκε, μπορούν να εξελιχθούν σε συνεργασίες είτε ομοειδών προϊόντων, πχ παραγωγός που δε μπορεί να καλύψει έναν πελάτη να συμπληρώσει ποσότητα μέσω άλλου παραγωγού, είτε ετεροειδών, πχ παραγωγός που έχει πελάτη που αναζητά κι άλλα προϊόντα να υποδείξει τέτοιους παραγωγούς κλπ. Συνέργειες μεταξύ τομέων του πρωτογενούς τομέα μπορούν να λάβουν χώρα ιδίως σε περιπτώσεις μικρού κλήρου, πχ η βόσκηση ζώων σε δενδρώδη καλλιέργεια, όπου τα ζώα βρίσκουν τροφή και συγχρόνως καθαρίζουν το χωράφι από τα χόρτα που φυτρώνουν και το λιπαίνουν με τη κοπριά τους, η απομάκρυνση κοπριάς από υπόστεγο/στάβλο και η εναπόθεσή της σε καλλιέργεια κλπ.

Οι συνέργειες μπορεί να σημαίνουν από κοινού αγορά και εκ περιτροπής χρήση μηχανημάτων που θα ήταν ασύμφορο να αγοράσει καθένας μόνος του. Ξεκινώντας από μικρές ομάδες, και με απαραίτητη προϋπόθεση το σεβασμό και την υπευθυνότητα στη χρήση των μηχανημάτων, μπορεί αυτή η κατάσταση να μεγαλώσει μέχρι την κοινή πια επιχειρηματική δράση. Αλλά κι αν δε φτάσει μέχρι εκεί, πάλι κέρδος θα είναι να φτάσομε σε ένα επίπεδο συνεργασίας μέχρι εκεί που το επιτρέπει η διάθεση και οι στόχοι του καθενός, δίχως δυσαρέσκειες αν τυχόν δεν πάει παραπέρα η σχέση. Μέχρι εκεί που μπορεί θα πρέπει να προχωρά ο καθένας.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στις επιδοτήσεις. Στην Ελλάδα υπάρχει μια στρεβλή χρήση τους, καθώς πολλές βασίζονται σε αναληθή στοιχεία και δε χρησιμοποιούνται για το σκοπό που λαμβάνονται. Επιπλέον, αποφασίζει να ξεκινήσει κάποιος μιαν εκμετάλλευση όχι γιατί είναι αυτή βιώσιμη αλλά γιατί επιδοτείται. Αυτό σημαίνει πως η εκμετάλλευση δε θα προχωρήσει, καθώς συντηρείται στο όριο της επιβίωσής της για να δικαιολογεί την επιδότηση δίχως κάποιο ενδιαφέρον από τον παραγωγό, ενώ θα εγκαταλειφθεί μόλις η επιδότηση σταματήσει. Τούτο συντελεί στη μείωση της παραγωγής. Η πορεία θα πρέπει να είναι αντίστροφη: μια εκμετάλλευση θα πρέπει να ξεκινά εφόσον ο παραγωγός θεωρεί ότι μπορεί να αποδώσει από μόνη της. Εκεί μπορεί να συνδυάσει επιδοτήσεις στοχευμένα που δίδουν πρόσθετη αξία στο προϊόν, που διευκολύνουν την προσπάθεια του παραγωγού, που τον βοηθούν να περάσει και στην τυποποίηση/μεταποίηση. Κι επειδή με τον τρόπο χρήσης τους, οι επιδοτήσεις έχουν βγάλει κακό όνομα, θα πρέπει αυτό να το αντιστρέψομε και να τις δούμε σα μοχλό διευκόλυνσης της προσπάθειάς μας. Αυτό σημαίνει επίσης και συγκεκριμένη πολιτική κεντρικά, ιδίως όταν δίδονται κίνητρα για την εγκατάλειψη κάποιας δραστηριότητας. Θα πρέπει σε τοπικό επίπεδο να κρίνουν οι παραγωγοί εάν όντως πρέπει να αλλάξουν δραστηριότητα με βάση τη δική τους πραγματικότητα κι όχι τις επιταγές του κράτους ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Από την άλλη η Πολιτεία οφείλει να έχει κεντρικό σχέδιο για τον πρωτογενή τομέα, που θα εστιάζει στην εφικτή αυτάρκεια και στην εξωστρέφεια. Θα πρέπει να εντοπίσει πού δεν επαρκεί η παραγωγή μας και να στοχεύσει να καλύψει το κενό. Αυτό, στο βαθμό που μειώνει τις εισαγωγές λειτουργεί ως αντίστροφη εξαγωγή και βελτιώνει το εμπορικό ισοζύγιο. Σε προϊόντα όπου υπάρχει κάλυψη της εσωτερικής ζήτησης (συμπεριλαμβανομένης αυτής που ο τουρισμός προκαλεί), θα πρέπει να υπάρχει στοχευμένο σχέδιο για εξαγωγές και διευκόλυνση των παραγωγών που θα θελήσουν να τις πραγματοποιήσουν. Αντί δηλαδή να ψάχνονται οι παραγωγοί, θα πρέπει να υπάρχει έτοιμος ένας οδικός χάρτης από τη Διοίκηση. Κι αν όχι, αυτό το ρόλο θα πρέπει να παίξουν τα δίκτυα που προαναφέραμε.

Βέβαια, συζητώντας για διατροφική αυτάρκεια, θα πρέπει να προβληματιστούμε πάνω στο διατροφικό πρότυπο που έχομε υιοθετήσει ως κοινωνία, με έμφαση στην υπερκατανάλωση κρέατος. Δε θα πρέπει πχ να επιδιώξομε αυτάρκεια που θα τροφοδοτεί ένα κρεατοκεντρικό μοντέλο διατροφής. Πέραν του θέματος υγείας, μια τέτοια αυτάρκεια θα οδηγούσε σε παραγωγή χαμηλής ποιότητας κρέατος, με κτηνοτροφία σταβλισμένη και βασισμένη στις ζωοτροφές. Η στροφή στη μεσογειακή διατροφή, όπως αυτή έχει μελετηθεί και τεκμηριωθεί σε μεσογειακές χώρες, μεταξύ των οποίων και στην πατρίδα μας (και που, παρεμπιπτόντως, σχεδόν κανείς δεν ακολουθεί πια στην Ελλάδα), θα σημάνει πέρα από τη βελτίωση των δεικτών υγείας και μείωση των εισαγωγών κρέατος.

Η έμφαση στη βιολογική παραγωγή πρέπει να είναι μεταξύ των προτεραιοτήτων. Εδώ υπάρχει αφενός η δυσπιστία των παραγωγών στο οικονομικό αποτέλεσμα και στις καλλιεργητικές μεθόδους, αφετέρου η ανυπαρξία υποδομών από το κράτος, πχ η έλλειψη βιολογικά πιστοποιημένου σφαγείου για βιολογική κτηνοτροφία σε πολλές περιοχές, και η έλλειψη αντίστοιχα βιολογικά πιστοποιημένου τυροκομείου, οδηγεί στο να πωλείται το βιολογικό κρέας και γάλα ως συμβατικά και με αντίστοιχες τιμές, ενώ οι κτηνοτρόφοι καθίστανται εξαρτώμενοι από τις επιδοτήσεις που δίδονται για βιολογική κτηνοτροφία αφού δεν έχουν τον τρόπο να ολοκληρώσουν μια τέτοιαν εκμετάλλευση, και βέβαια όταν οι επιδότηση λήξει θα απουσιάζει το κίνητρο για βιολογική κτηνοτροφία. Η στροφή στη βιολογική παραγωγή οφείλει να είναι στην πρώτη γραμμή της προσπάθειας της Ελλάδας να διαμορφώσει ένα ισχυρό εμπορικό όνομα διεθνώς, αλλά πρέπει να ενταχθεί σε μια συνολική προσπάθεια και σχέδιο. Και εδώ η βραδύτητα του δημοσίου θα πρέπει να υποκατασταθεί από τη λειτουργία των δικτύων, αλλά μόνο ως προς την προπαρασκευή, καθώς οι αδειοδοτήσεις και η δημιουργία υποδομών σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από τη Διοίκηση. Εδώ φαίνονται και τα όρια μιας προσπάθειας, καθώς και ότι το κράτος πρέπει να γίνει αρωγός κι όχι εμπόδιο στις προσπάθειες των πολιτών του, να είναι οι πολίτες του.

Ο μικρός κλήρος αποτελεί χαρακτηριστικό του ελληνικού πρωτογενούς τομέα. Αν και χαρακτηρίζεται ως μειονέκτημα στην έκθεση Πισσαρίδη, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί μια πραγματικότητα, η οποία πιθανόν με μια πρώτη προσέγγιση να μη φαίνεται οικονομοτεχνικά αποδοτική, πλην όμως έχει ένα ιστορικό βάθος και αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά του κοινοτισμού, της άμεσης δημοκρατίας, της μικρής κοινωνικής ψαλίδας μεταξύ των μελών της κοινωνίας και άρα την ισότιμη συμμετοχή του καθενός στην κοινότητα, ενώ σφυρηλάτησε και την αξία της αλληλεγγύης αφού μέσα από τις συνέργειες αναίρεσε η κοινότητα τις δυσκολίες που ο μικρός κλήρος μπορεί να παρουσιάσει. Σήμερα, η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να τεθεί σύμμαχος στη διαχείριση μιας εκμετάλλευσης, ενώ συμμετοχικές πρακτικές θα συντελούσαν σε οικονομίες κλίμακος. Η αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας, η εργολαβική ανάθεση σε τρίτους επί μέρους εργασιών σε περίπτωση που δεν υπάρχει ιδία υποδομή (πχ όργωμα από κάτοχο τρακτέρ, ανάθεση τυποποίησης σε τυποποιητήριο τρίτου κλπ), είναι ακόμα ένας τρόπος διεκπεραίωσης των απαιτούμενων εργασιών δίχως δέσμευση κεφαλαίων και αυξημένο κόστος ανά μονάδα, ενώ η υποστήριξη από τη διοίκηση ή/και δίκτυα πολιτών/παραγωγών θα πρέπει να πλαισιώνει τις προσπάθειες στοχεύοντας σε ένα βέλτιστο αποτέλεσμα.

Το σημείο εκκίνησης για όλα αυτά είναι κοντά στο μηδέν, έχει δηλαδή, για να χρησιμοποιήσουμε μια διατύπωση που ωραιοποιεί τα χάλια μας, «τεράστια περιθώρια βελτίωσης». Στόχος θα πρέπει να είναι να οργανωθεί τόσο καλά σε επίπεδο κρατικό, παραγωγών και συλλογικής προσπάθειας, ώστε να εξαντλήσει όσο γίνεται περισσότερο αυτά τα περιθώρια. Κι αυτό προϋποθέτει και σε αυτό το επίπεδο, να πραγματοποιήσομε μια ρήξη με το σύστημα, με τον παρασιτισμό, με το βολεμένο εαυτό μας. Αλλά αν αποφασίσομε πράγματι αυτή τη στροφή σαν κοινότητα και σαν πρόσωπα, ο πρωτογενής τομέας θα είναι ένας από τους πολλούς που θα επηρεαστούν, οπότε σε μια συνολική προσπάθεια η επί μέρους αλλαγή θα φαντάζει πιο εύκολη.

ΠΑΠΑΜΑΛΕΚΟΣ

 

«Από τα Λευκά Όρη δεν λείπουν ποτέ οι φυγάδες. Ο παπάς εσχημάτισε μικρόν στίφος και ήρχισε να συγκρούεται σήμερον εδώ, αύριον εκεί προς τους Τουρκαλβανούς. Όταν δε έγεινεν η στάσις εις τα Σφακιά, ο παπά Μαλέκος συναθροίσας τους έχοντας φυσέκια, εκτύπησεν ευτολμότατα εις τον Αποκόρωνα τον στρατόν όστις μετέβαινεν εναντίον των Σφακιανών.
Ένα μήνα μετά ταύτα εγνωρισθήκαμεν.
– Δεν είναι καλλίτερο αυτό που κάνω, μου είπε, παρά να λειτουργώ;»

Μ’ αυτά τα λόγια περιγράφει ο Ιωάννης Κονδυλάκης τον άντρα που είναι η αφορμή της σημερινής μας σμίξης. Εναν άντρα που δεν ανέχτηκε καμιάν εξουσία, γέννημα μιας εποχής με αξίες και οράματα, που δεν την ακολούθησε απλά αλλά τη διαμόρφωσε πολλώ λογιώ.

Την εικόνα του την έχομε ξαναδεί, ιστορίες γι’ αυτόν έχομε ακούσει. Αλλά σήμερο έχομε τη χαρά να παρουσιάσομε μιαν ολοκληρωμένη δουλειά που έγινε για το Μανώλη Μαλεκάκη από το δισέγγονό του Μανώλη Κωνσταντουδάκη. Που αποθησαύρισε δημοσιεύματα, ανέσυρε από τα αρχεία επιστολές, θύμισε ιστορίες ξεχασμένες, και μας παρέδωσε το βίο του προσπάππου του σε μιαν εποχή που δεν αγαπά τις αξίες και την κοινότητα.

Ο Παπαμαλέκος όμως είχε αρχές. Μεγαλωμένος σε μιαν οικογένεια που σήμερο θα αποκαλούσαμε πολύτεκνη, έκαμε τα πρώτα του ζάλα ενώ μαινόταν ο σηκωμός του 1866. Σ’ έναν περίγυρο επαναστατικής άμιλας, ξεχώρισε για το θάρρος και την απαρέγκλιτη προσήλωση στο στόχο της Ένωσης. Παπάς που ανέστελε κατά καιρούς την ιερατική του δράση για να πολεμήσει τον Τούρκο δυνάστη, που επενέβαινε όταν αδικούνταν οι χριστιανοί σαν εκδικητής, δημιούργησε γύρω του μια φήμη τρομερή για τους εχθρούς και ηρωική για τους υπόδουλους, την ελεύθερη Ελλάδα, τη διεθνή κοινή γνώμη. Ο Μανώλης ο Κωνσταντουδάκης ενσωματώνει στο βιβλίο αποκόμματα από ευρωπαϊκές εφημερίδες που αναφέρονται στη δράση και την προσωπικότητα του προσπάππου του.

Χαίνης στον Αποκόρωνα, τιμωρός των Τούρκων, δε σήκωνε μύγα στο σπαθί του. Ο συγγραφέας μας μεταφέρει τη σκηνή όπου κάποιοι από το ποίμνιο προβληματίζονταν αν θα έπρεπε να περιορίσουν την περιφορά του Επιταφίου γύρω από την εκκλησία από το φόβο των Τούρκων και βρέθηκαν αντιμέτωποι με την οργή του Παπαμαλέκου, ο οποίος όχι μόνο έκαμε την περιφορά όπως πάντα αλλά μπαλωτοκοπούσε κιόλας!

Ο Παπαμαλέκος δεν έμπαινε σε καλούπια. Με οδηγό το αντιστασιακό του φρόνημα και την ελεύθερη ψυχή του, προκάλεσε την τουρκική εξουσία η οποία απαγόρευσε την παροχή βοήθειας στον ίδιο και το σώμα του με ποινή εξορίας. Κι όταν με τα πολλά τον συνέλαβαν, η φυλάκισή του μετατράπηκε σε περιορισμό στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδας με παρέμβαση του προξένου της Ελλάδας. Όμως κι από κει έφυγε συγκρουόμενος με τους καλόγερους κι ανέλαβε ξανά την αντάρτικη δράση του.

Όπως πολλοί εκείνη την περίοδο, τα όπλα του τα πήρε από τον εχθρό. Τα Μαρτίνια που έφερε ήταν λάφυρο επίθεσης σε ομάδα Τούρκων, ενώ η συμβολή του στην πολιορκία του Βάμου ήταν καθοριστική: Δρώντας στρατηγικά και παράτολμα, κατέλαβε το φούρνο του χωριού εξαναγκάζοντας τους Τούρκους στην πείνα. Στο Νίππος έρχεται σε ρήξη με τους δυο επίσκοπους που συνιστούν υποστολή της επαναστατικής σημαίας, στη μάχη της Αλμυρίδας είναι παρών και ξεχωρίζει μαζί με τον αδερφό του Λεωνίδα. Συνολικά συμμετείχε σε 32 μάχες, χώρια τα μεμονωμένα επεισόδια στα οποία πρωταγωνίστησε.

Είναι χαρακτηριστικό της προσωπικότητας και της αίγλης του πως ο αδερφός του, ο απελευθερωτής της Σιάτιστας, ενώ δεν ήταν παπάς, δεν έμεινε στην ιστορία ως Μαλεκάκης αλλά ως Λεωνίδας Παπαμαλέκος.

Όπως έχουν γράψει οι ιστορικοί, οι άντρες αυτοί ούτε ήταν ούτε μπορούσαν να είναι άγιοι. Είχαν τα πάθη τα ανθρώπινα που όμως μεταλλάσσονταν στον επαναστατικό οίστρο, ο αγώνας για την πατρίδα έκανε δευτερεύουσα κάθε ατέλεια ανθρώπινη. Η ισχυρή του προσωπικότητα βιώθηκε ως επιβολή της γνώμης του στο γάμο της μιας του κόρης και στα επακόλουθά του. Αλλά ο θρύλος του τον είχε κάμει πασίγνωστο και στην άλλη Ελλάδα, τόσο που όταν ανέβηκε στην Αθήνα να τύχει αποθεωτικής υποδοχής και να συναντηθεί με τη βασίλισσα Όλγα η οποία τον τοποθέτησε στην Ευαγγελίστρια στον Πειραιά. Αλλά και στην ειρήνη ο Παπαμαλέκος ήταν δίπλα σε όσους χρειάζονταν βοήθεια, με χαρακτηριστική σκηνή του βιβλίου αυτή της σωτήριας παρέμβασής του σε πλημύρα σε γειτονιά που δε διακονούσε.

Πέρα από τον ήρωα, ειδική μνεία πρέπει να γίνει στην προσπάθεια του δισέγγονού του, που τον ανέστησε κιόλας σαν όνομα, να αναδείξει την προσωπικότητα του ήρωα, δίχως στρογγυλέματα και εξιδανικεύσεις. Άλλωστε ο πολυτάραχος βίος του ιστορουμένου δε χρειαζόταν παραπάνω στολίδια. Έρευνες σε αρχεία, αποτύπωση προφορικών παραδόσεων και ακουσμάτων, κωδικοποίηση των πληροφοριών για τον Παπαμαλέκο, συμπεριλαμβανομένης της ρίμας του, συνθέτουν ένα καμβά αγάπης και αφοσίωσης στον πρόγονό του, αλλά και σε μιαν ολόκληρη εποχή.

Ο συγγραφέας λοιπόν, μέσα από μια μεγάλη προσπάθεια, μας δίδει μια σφαιρική εικόνα του ήρωα, και μ’ αυτό τον τρόπο μας δείχνει κι ένα δρόμο συγκεκριμένο, μας περνά παραδείγματα για το σήμερα. Κι εδώ καταλαβαίνομε ότι ο συγγραφέας μας ξεγέλασε. Μας έφερε εδώ να μας παρουσιάσει μια βιογραφία και μας δίνει πολλά παραπάνω…

Γιατί αν ο Παπαμαλέκος ζούσε σήμερο, σίγουρα θα ερχόταν σε ρήξη με τους κονδυλοφόρους της υποταγής, όπως έκαμε και στο Νίππος. Δε θα ήταν «ρεαλιστής» να κάθεται στ’ αυγά του και να ταπεινώνεται επειδή η Τουρκία έχει δύναμη. Κι αν δούμε τις καταστάσεις, θα καταλάβομε ότι τότε ήμασταν πιο αδύναμοι. Αλλά είχαμε πίστη στα δίκαιά μας, είχαμε ξεκάθαρη ταυτότητα και αυτά μας δίδανε ψυχή. Κι η ψυχή νικάει τα κανόνια. Κι όπως τότε ο Παπαμαλέκος δεν επέτρεψε να περιορίσουν τον Επιτάφιο, όπως αγωνίστηκε αδιάκοπα για την Ένωση και μαζί με τους συναγωνιστές του νίκησαν μιαν υπέρτερη δύναμη, σήμερα δε θα επέτρεπαν να κάνουν βόλτες ξένα ωκεανογραφικά στις θάλασσές μας. Κι ούτε θα έψαχναν γελοίες δικαιολογίες για να δικαιολογήσουν την αδράνειά τους, δε θα υπήρχε στιγμή χαμένη στην αντίσταση. Και σίγουρα, ο αδερφός του απελευθερωτή της Σιάτιστας δε θα πρόδινε ούτε τη Μακεδονία, ούτε καμιά γωνιά του Ελληνισμού, ούτε θα πρότεινε συνεκμετάλλευση της Μαδάρας και του κάμπου με το δυνάστη.

Εμείς λοιπόν, αν πρέπει να πάρομε κάποια πράματα από τη σημερινή συνάντηση, δε θα πρέπει να αρκεστούμε στα βιογραφικά του Παπαμαλέκου. Θα πρέπει να τον ντραπούμε, κι αυτόν και όλους εκείνους που μας παρέδωσαν μια πατρίδα ελεύθερη και τη βλέπουν από ψηλά τώρα αποικία των Δυτικών και επικυριαρχούμενη από τους Τούρκους. Δε θα έχομε διαβάσει σωστά το βιβλίο αν δε γίνει αυτό αφορμή να αναστοχαστούμε ποιοι ήμασταν και ποιοι γίναμε, αν δε μας ξυπνήσει τη σπίθα της αντίστασης και της αγάπης στην ελευθερία που ακόμα σιγοκαίει μέσα μας. Μόνο τότε θα μπορούμε να κοιτάξομε τα διαπεραστικά μάτια του ήρωα δίχως τύψεις και να ζητήσομε συγνώμη από τον ίδιο και τους εαυτούς μας, αλλάζοντας ρότα και ξαναβρίσκοντας την αξιοπρέπεια και την περηφάνια που χάσαμε, βάζοντας τον εθνομηδενισμό στο περιθώριο και κερδίζοντας ξανά την πατρίδα και την ταυτότητά μας. Μανώλη ευχαριστούμε για το δώρο που μας έκαμες, καλοτάξιδο να είναι το βιβλίο…

Παρουσίαση του βιβλίου για τον Παπαμαλέκο, που έλαβε χώρα κατά την κοπή της Βασιλόπιτας της Ομοσπονδίας Σωματείων Αποκορώνου.